Παραδοσιακός Αιγινήτικος Οικισμός

Λαϊκά, προνεοκλασικα και νεοκλασικά σπίτια κοσμούνται με πανέμορφες αυλόθυρες, αίθρια και χρώματα

Tης Μαρίας Π. Σπέντζα Ζωγράφου

 

Oικία Καραπάπου στην... «Περιβόλα»

(φωτ.: Δημ. Μωραΐτης).

ΤΟ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟ αιγινίτικο σπίτι είναι χτισμένο σε βράχια -ακόμα και στον κάμπο- που ισοπεδώνονται, γι' αυτό δεν έχει ανάγκη από θεμέλιο για να στεριώσει ή όταν χρειάζεται γίνεται σε μικρό βάθος με ίδιο τοίχωμα ανωδομής.

Στα παράλια της πόλης και τα νεότερα ακόμα σπίτια είναι χτισμένα κατά το συνεχές σύστημα με ίδια όψη ενώ στην πρωτεύουσα επικρατεί γενικά το κατά πτέρυγες οικοδομικό σύστημα. Καθώς απομακρύνονται από το κέντρο, στους μικροσυνοικισμούς, στα χωριά και στις ακτές ακόμα, τα σπίτια κτίζονται ελεύθερα σε μεγάλες εκτάσεις γης και αποστάσεις μεταξύ τους.

Δυο βασικοί τύποι, το ισόγειο σπίτι και το δίπατο, δημιούργησαν στην εξέλιξη τους τις συνθετότερες παραλλαγές και τις αστικές μορφές του παραδοσιακού Αιγινήτικου σπιτιού.

O αρχικός τύπος είναι το μονόχωρο ισόγειο με τρία τυπικά επίπεδα  το χαμηλοτάβανο αμπάρι στη μεγαλύτερη κλίση του εδάφους, την ισόγεια μεγάλη κάμαρα και το υπερυψωμένο χτιστό ή ξύλινο πατάρι που έπιανε τη μια στενή πλευρά του σπιτιού και χρησίμευε για τον ύπνο - ο κράβατος. Η παλιά στενόμακρη κάτοψη υπαγορευόταν από το κοντό μήκος που κόβανε τότε τα ξύλα για το δώμα που τη σκέπαζε, ενώ οι νεότερες κατόψεις με την τεχνολογική πρόοδο γίνανε πιο φαρδιές.

 

Το πατάρι αργότερα με τις ταράτσες που εξελίχθηκε σε στοιχείο πρωταρχικής σημασίας του σπιτιού, πήρε μεγαλύτερες διαστάσεις, και περισσότερο ύψος - δημιουργήθηκε το δίπατο σπίτι. Η πάνω και η κάτω κάμαρα συνδέονταν κι επικοινωνούσαν αρχικά μ' εσωτερική, πάντοτε πέτρινη σκάλα σαν ένας χώρος.

Συνθετική αρμονία, άνεση σχέδιου, εκτελεστική ακρίβεια και φανταστική ποικιλία μοτίβων χαρακτηρίζουν τις πολλές σιδεριές στα όμορφα παλιά μπαλκόνια της Aίγινας.

Η πρόσοψη

Το εσωτερικό της οικίας Βογιατζή

(φωτ.: Δημ. Μωραΐτης).

Η βαριά κυβική μορφή και η απλότητα της στενόμακρης πρόσοψης διακόπτεται από τα ανοίγματα της πόρτας -που συνήθως ήταν στη μέση της πλατύ μετώπης όψης- και από τα παράθυρα που ήταν μικρά γενικά για λόγους ασφάλειας και χωρίς φεγγίτες, ορθογώνια, με ισομετρικές αποστάσεις από ένα ή και δύο αριστερά και δεξιά στην πόρτα. Στο πατάρι τα ανοίγματα ήταν μικρότερα με διαφορετικά ύψη και συμμετρικές διατάξεις, δημιουργώντας έτσι φυγοκεντρες κινήσεις και με το καμπυλωτό σαμάρι τις τετραγωνισμένες καμινάδες στο δώμα του σπιτιού, με την καμπυλόγραμμη πλαστικότητα στην κατάληξη τους που χαρακτηρίζει ιδιαίτερα το λαϊκό αιγινίτικο σπίτι.

Η λιτή αυτή πρόσοψη που θυμίζει την αιγαιοπελαγίτικη οικοδομική παράδοση παίρνει άλλη μορφή, καθώς διαδίδεται και επικρατεί στα νέα κτίσματα όλης της χώρας ο νεοκλασικός ρυθμός. Και τα παλιά σπίτια ιδιαίτερα στην πρωτεύουσα του νησιού, διαφοροποιούν τον αρχικό τους χαρακτήρα. Τα μέχρι τώρα μικρά ανοίγματα στα πορτοπαράθυρα μεγαλώνουν σε μήκος και σε ύψος, η καμπυλωτή σαμαρωτή στέγη γίνεται κεραμιδωτή και τα κοσμητικά νεοκλασικίστικα στοιχεία που προσθέτουν στις όψεις τους αλλοιώνουν την απλή πλαστική υπόσταση της πρόσοψης.

Μπαλκόνια -φουρούσια

Τα μπαλκόνια στις λιτές επιφάνειες του αιγινιτικου σπιτιού είναι ανύπαρκτα ή απλά με κτιστά ή χοντρόξυλα καγκελώματα. Εξελικτικά, στις νεοκλασικές όψεις το μπαλκόνι μαζί με τα πέτρινα κτιστά ή ξύλινα φουρούσια που το υποβαστάζουν εμφανίζει μια δυναμική παρουσίαση. Τα σιδερένια -χυτά συνηθέστερα- κιγκλιδώματα του είναι βαμμένα μαύρα ή γκρίζα με μικρούς τονισμούς κάποτε του χρυσού ή στη διαβάθμιση του μπλε. Εντυπωσιάζει η εκτελεστική τους ακρίβεια, η άνεση του σχεδίου, η φαντασία, η συνθετική αρμόνια με τη διακοσμητική ποικιλία μοτίβων: γεωμετρισμένα σχήματα, μαίανδροι, φυτικός και ζωικός στυλιζαρισμός.

Xαρακτηριστικά είναι και τα σιδερένια υπόστεγα των μαγαζιών και οι μεγάλοι περιστρεφόμενοι σιδερένιοι έλικες που ακουμπάνε όπως και οι προστατευτικές σιδεριές -κάγκελα- στα υπόγεια ή και στα ισόγεια παράθυρα με διακοσμητικούς και χρωματικούς γραφικούς τονισμούς.

Βοηθητικά κτίσματα

Αισθητικό δομικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα βοηθητικά κτίσματα στην εξωτερική και εσωτερική τους όψη που συχνά είναι προσάρτιση μιας πλευράς του σπιτιού και κάποτε κι από τις δυο πλευρές του ή ακόμα και διάσπαρτα όπως οι απομακρυσμένοι πάντα από το σπίτι χώροι υγιεινής.

Σταύλοι, όμορφα φουρνόσπιτα με ιδιότυπους καπνοδόχους, πατητήρια, λιοτρίβια, αποθήκες - κελάρια και παράσπιτα, που κάποια απ' αυτά κρατάνε μέχρι σήμερα τα εργαλεία και την οικοσκευή τους, μαρτυρούνε τον τρόπο ζωής των πρώτων ιδιοκτητών τους. Τα περισσότερα από τα κτίσματα αυτά έχουν μετατραπεί πια σε κατοικήσιμους χώρους.

Τα χρώματα

Ενα από τα ωραιότερα σπίτια της Αίγινας
είναι αυτό του Γιάννη Μαΐλλη, που
στη φωτογραφία θαυμάζουμε την
εσωτερική αυλή του.

Τα χρώματα της πρόσοψης του παλιού πέτρινου παραδοσιακού σπιτιού ήταν περιορισμένα.

Το λευκό υποχωρούσε στον κυρίαρχο χρωματικό τόνο που έδινε η ωχροκίτρινη διαβάθμιση του αιγινίτικου πωρόλιθου που έβγαζαν τα λατομεία στα Πλακάκια ή το Παγώνι και χρησιμοποιούσαν στο χτίσιμο των σπιτιών.

Ξανθιά απόχρωση είχανε και τα ξύλινα πορτοπαραθυρόφυλλα που μένανε άβαφα στο φυσικό χρώμα του τσαντρού - κέδρου - που υπήρχε σε μεγάλες εκτάσεις στην Aίγινα.

Oι ωχροκίτρινοι πέτρινοι τοίχοι βασικά μένανε ανεπίχριστοι κι όταν πολύ σπάνια σοβατίζονταν βάφονταν με αποχρώσεις χοντροκόκκινου ή βαθυκόκκινου προς το καρμίνι που σε μεγάλη ποσότητα ανάμιξης με γαλάκτωμα του ασβέστη έφτανε ώς το ροζ.

Το χρώμα του λουλακιού και του πράσινου εμερόντ ήταν λιγότερο διαδομένα στις όψεις.

Iδια χρώματα λαδομπογιάς βάφτηκαν και τα ξύλα στα πορτοπαραθυρόφυλλα για να προστατευθούν από τις καιρικές συνθήκες προσθέτοντας το γκρίζο χρώμα και το γαλανό ή την ανάμιξη τους σε αρμονική αντίθεση με το ξανθόχρωμα των τοίχων. Με τις νεοκλασικές προσαρμογές οι όψεις των σπιτιών τονίστηκαν χρωματικά σε πολλά κοσμητικά στοιχεία σε εσοχές ή προεξοχές όπως γείσα, γεισοπόδια, ταινίες, τρίγλυφα, ανάγλυφα ανθέμια, κολονάκια και άλλα.

Αυλόθυρες και αίθρια

Το στενόμακρο ορθογώνιο παραλληλεπίπεδο Αιγινήτικο σπίτι μονώροφο ή διώροφο, μόνο του ή με βοηθητικά κτίσματα στη σύνθεση του, έχει μπροστά του στη μακριά πλευρά αυλή περιτοιχισμένη με ψηλό χαρακτηριστικό μαντρότοιχο κυρίως μέσα στην πόλη και μεγάλο οικόπεδο φυτεμένο όσο απομακρύνεται από το κέντρο. Πολλές γλάστρες και φροντισμένα λουλούδια δίνουν μια ιδιαίτερα ευχάριστη αίσθηση στην υποδοχή του σπιτιού και το πηγάδι, οι πέτρινες γούρνες και ο ανεμόμυλος παλιά, ήταν τα κύρια στοιχεία της πλακόστρωτης αυλής μαζί με τις μεγάλες ισόγειες βεράντες, το πλατύσκαλο και τα χωρίς κάγκελα πέτρινα σκαλιά που οδηγούνε στο σπίτι.

Χαρακτηριστικά ιδιόμορφη και εντυπωσιακή είναι η ψηλή και επιβλητική αυλόθυρα -ακόμη και σε απλά λαϊκά αιγινίτικα σπίτια- ιδιαίτερα μέσα στην πόλη, περιτοιχισμένη με ψηλούς μαντρότοιχους.

Η παλιά παραδοσιακή αυλόθυρα ήταν συχνότερα μονόφυλλη ενώ οι νεότερες είναι δίφυλλες με νεοκλασικές επιδράσεις.

Πλαισιώνονται με ορθογώνιες ατόφιες πουρένιες παραστάδες ή και κτισμένες κάποτε που έχουν βάση επίκρανο και οριζόντιο ή οξυκόρυφο επιστύλιο διαμορφωμένο σαν αέτωμα με δωρικά ή ιωνικά χαρακτηριστικά παραλλαγμένα από τον απλό λαϊκό μάστορα. Πολλές φορές τα οριζόντια υπέρθυρα καταλήγουν σε όμορφο σαμαρωτό κυκλικό όγκο. Γείσα, ανάγλυφες κυματιστές ταινίες, τυποποιημένα κοσμητικά στοιχεία -συνήθως ανθέμια και ροζέτες- τονισμένα κλειδιά ή και πήλινα ακροκέραμα στην πρόσοψη της φανερώνουν το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του Αιγινίτη για την πρώτη είσοδο στο σπίτι του.

Διακοσμητικά

Η λαϊκή έκφραση στα προνεοκλασικά σπίτια μέσα στην πόλη χώρα Αίγινας σαν αρχιτεκτονικό κοσμητικό στοιχείο είναι πολύ περιορισμένη. Διαφαίνεται όμως στη συνολική όψη του σπιτιού, στο καμπυλωτό του περίγραμμα στο δώμα, στις καμινάδες, τις διπλές ταράτσες του, την αυστηρή λιτή γραμμή στα ανοίγματα, στη χάρη που 'χουνε οι στολισμένες αυλές, οι μαντρότοιχοι με τις ιδιαίτερα προσεγμένες αυλόθυρες που στα καμαρόκλειδα ή τις παραστάδες τους υπάρχουν κάποτε πέτρινα ανάγλυφα λαϊκής έκφρασης με φυτική ή ζωϊκή θεματολογία.

Η νεοκλασική αισθητική της, αντίθετα από τη λαϊκή παρουσιάζει στην πρόσοψη τ' αρχιτεκτονικά μέλη της με πολλά πλαστικά κοσμητικά στοιχεία που παίζουνε με το φως και τη σκιά και το χρωματικό τους δέσιμο. Ακροκέραμα, ορθοκέραμα και ακρωτήρια με στυλιζαρισμένα φυλλώματα ή προσωπεία του Ερμή, κυμάτια ταινίες με σταγόνες ή στυλιζαρισμένους λωτούς ανθέμια μαιάνδρους, γείσα και γεισιπόδια, παραστάδες με βάσεις και κορινθιακά ή αττικά κιονόκρανα, επίκρανα και υπέρθυρα τονισμένα κουφώματα στα παράθυρα, μπαλκόνια και θυρώματα με εντυπωσιακή διακοσμητική, δίνουν τη γνώριμη φυσιογνωμία του νεοκλασικού σπιτιού. Στην Αίγινα όμως επικρατεί η λιτότητα της φόρμας τους και με την αρμονική τους ενότητα εκφράζουν ευχάριστα κι απλά την ελληνική τους γνησιότητα απαλλαγμένα από την πολυπλοκότητα και το βάρος του νεοκλασικισμού που παρατηρείται σε άλλους χώρους.

(Δημοσιεύτηκε στην ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 7/9/1997)