ΑΦΑΙΑ

Ζητάμε οπωσδήποτε την επιστροφή των γλυπτών της Αφαίας...
Ολοκληρώνονται φέτος 200 χρόνια από τις ανασκαφές στην Αίγινα που έφεραν στο φως τον γλυπτό διάκοσμο του ναού της Αφαίας. Η Γλυπτοθήκη του Μονάχου, στην οποία βρίσκονται τα ευρήματα, ετοιμάζει μια μεγάλη έκθεση.
Ήταν την άνοιξη του 1811, πριν από διακόσια ακριβώς χρόνια, όταν ο ξεπεσμένος Γερμανός βαρόνος Carl Haller von Hallerstein και ο Βρετανός αρχιτέκτονας Charles Robert Cockerell έμπηγαν τις σκαπάνες τους στο μαλακό χώμα της Αίγινας, ανάμεσα στις ανεμώνες, στο λόφο της Αφαίας. Η σκαπάνη συνάντησε μια μέρα μια αρχαία κεφαλή. Αυτό ήταν. Επρόκειτο για μια σπουδαία ανακάλυψη της εποχής, οι δυο αρχαιοδίφες έφεραν στο φως τον γλυπτό διάκοσμο των δύο αετωμάτων του αρχαίου ναού της Αφαίας Αθηνάς με παραστάσεις από τον τρωικό πόλεμο. Ένα απαράμιλλο τεκμήριο της αρχαίας τέχνης στο πέρασμα από την αρχαϊκή στην κλασσική περίοδο. Τα παλιότερα μάλιστα γλυπτά του δυτικού αετώματος που χρονολογούνται την πρώτη δεκαετία του 5ου αιώνα έχουν ακόμα σαφέστερο στα χείλη το αρχαϊκό μειδίαμα και την ακαμψία της παλιότερης τέχνης. Τα γλυπτά του ανατολικού διαζώματος από τη δεύτερη δεκαετία του 5ου αιώνα έχουν κιόλας στους μυς τη νευρικότητα και την πλαστικότητα της κλασσικής περιόδου. Τα γλυπτά αυτά που έμειναν στην ιστορία ως οι Αιγινήτες κόσμησαν στο Μόναχο τη Γλυπτοθήκη που η ΑΣ επιθυμία του Λουδοβίκου Ι της Βαυαρίας ο πολύς Leo von Klenze. Εκείνη την ημέρα των εγκαινίων το 1830 οι εκλεκτοί προσκεκλημένοι του βασιλέως δεν θαύμασαν μόνο τα τμήματα των ευρημάτων, όπως τα είχε φέρει στο φως η σκαπάνη, αλλά πλήρη γλυπτά, συμπληρωμένα με μάρμαρο Καράρας από τον μέγα νεοκλασικό γλύπτη της εποχής, τον Δανό Bertel Thorvaldsen. Και έτσι συμπληρωμένα συνέχισαν να εκτίθενται μέχρι το 1940, οπότε η Γλυπτοθήκη του Μονάχου έκλεισε. Όταν ξανάνοιξε το 1963 τα αρχαία γλυπτά είχαν καθαρθεί από τις προσθήκες του Thorvaldsen, έκτοτε τα νεώτερα αυτά μέλη παραμένουν περιττά και καταχωνιασμένα στα υπόγεια του μουσείου. Γιατί τη θυμηθήκαμε αυτή την ιστορία; Μα γιατί φέτος τον Απρίλιο, 200 χρόνια μετά τις περίφημες εκείνες ανασκαφές στην Αφαία, η Γλυπτοθήκη του Μονάχου προετοιμάζει πυρετωδώς μια εντυπωσιακή έκθεση. Η επιστροφή των γλυπτών των αετωμάτων – των λεγόμενων «Αιγινητών» του Ναού της Αφαίας – από την Γλυπτοθήκη του Μονάχου, έχει αποκτήσει πλέον μεγάλα ερείσματα και από τη διεθνή κοινή γνώμη και από την εξέλιξη στο χώρο του ΣΥΓΧΡΟΝΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ. Ζητάμε οπωσδήποτε την επιστροφή των γλυπτών της Αφαίας. Έχουμε βέβαια επίγνωση των δυσκολιών του εγχειρήματος. Χρέος μας όμως είναι, να πείσουμε όλους τους εμπλεκόμενους για το τεράστιο αυτό πρόβλημα και να δεσμευθούμε ότι δεν θα υποστείλουμε τη ΣΗΜΑΙΑ της ΔΙΕΚΔΙΚΗΣΗΣ.
Πηγή: Deutsche Welle (www.dw-world.de) – Σπύρος Μοσκόβου – Υπεύθ. σύνταξης: Βιβή Παπαναγιώτου
 


Το ιερό της Αφαίας
Oι «Αιγινήτες», από τον ναό της Αφαίας, βρίσκονται εκτεθειμένοι στην περίφημη Γλυπτοθήκη του Μονάχου
Tης Εβης Τουλούπα Επίτιμου Εφόρου Αρχαιοτήτων

Αθηνά από το μέσο του δυτικού
αετώματος του ναού της Αφαίας
500 πΧ γλυπτοθήκη Μονάχου
Η ΘΕΑ Αφαία λατρευόταν μόνο στην Αίγινα και μόνο στο ανατολικό πευκόφυτο άκρο του νησιού. Oι αρχαίοι μυθογράφοι αναφέρονται σε αυτήν κάπως αόριστα. Λένε ότι καταγόταν από την Κρήτη, ότι εκεί την κυνήγησε ο βασιλιάς Μίνως και ότι του ξέφυγε πέφτοντας στη θάλασσα. Δυο ψαράδες την έσωσαν και την έφεραν στην Αίγινα. Τόπος της έγινε ο βράχος όπου υψώνεται σήμερα ο γνωστός ναός. Θα γνωρίζαμε περισσότερα για τη θεά εάν είχε σωθεί ο ύμνος που έγραψε γι' αυτήν ο Πίνδαρος, που ήταν φίλος των αριστοκρατικών οικογενειών της Αίγινας και επισκεπτόταν συχνά το χώρο της Αφαίας. Πιθανώς να έγραψε τον ύμνο για τα εγκαίνια του ναού που κτίστηκε γύρω στα 500 π.X.
Το τραγούδι του Πίνδαρου χάθηκε αλλά σώθηκαν τα τραγούδια του για τις νίκες των αθλητών των μεγάλων αγώνων στην Oλυμπία, τη Nεμέα και την Iσθμία. Εντεκα από αυτά αναφέρουν αγωνιστές από την Αίγινα. Μιλάει για τις οικογένειες των νικητών και για τους μυθικούς τους προγόνους, για τον Αιακό, τον πρώτο ηγεμόνα του νησιού, γιο του Δία και της νύμφης Αίγινας και για το γιο του Αιακού, τον Τελαμώνα, που ήταν πατέρας του Αίαντα. Oι Αιακίδες κατέκτησαν δυο φορές την Τροία. Στην πρώτη μυθική άλωση μετείχε και ο Ηρακλής που ήταν φίλος του Τελαμώνα. Από τα βέλη του σκοτώθηκε ο βασιλιάς των Τρώων Λαομέδων και όλοι οι γιοι του εκτός από τον Πρίαμο. O Αίας πήρε μέρος στη δεύτερη άλωση, τη γνωστή από τον Ομηρο.
Το ιερό της Αφαίας είναι πολύ παλιό. Η λατρεία της θεάς ιδρύθηκε πιθανώς από ψαράδες που κατοικούσαν αρχαιότατο οικισμό στην Αγία Μαρίνα, ή από Κρήτες που ήρθαν ως άποικοι στο νησί. Oπως μαρτυρούν τα ευρήματα η αρχή του φθάνει στην αρχή της δεύτερης χιλιετίας. Πρόκειται για μυκηναϊκά αγγεία, ειδώλια που παριστάνουν τη θεά, βόδια για τις θυσίες, σφραγίδες από ημιπολύτιμους λίθους.
 

Υπαίθριο ιερό
Στην αρχή ήταν ένα υπαίθριο ιερό πάνω στο βόρειο μισό του βράχου. Από τον 8ο αι. π.Χ. σώζονται κάποιοι τοίχοι με ακανόνιστους λίθους, τα λείψανα ενός βωμού και ένα κτίριο με σειρά δωματίων που διατηρήθηκε έως τον 6ο αι. π.Χ. ίσως για διοικητική χρήση.
Το 7ο αι. έως τις αρχές του 6ου π.Χ. φαίνεται ότι κράτησε το χαρακτήρα του υπαίθριου ιερού με περίβολο και πύλη. Ιχνη ναού δεν βρέθηκαν αν και δεν αποκλείεται να υπήρχε κτίσμα από υλικά που καταστράφηκαν. Γύρω στα 575 π.Χ. κτίσθηκε ο πρώτος λίθινος ναός που έπαθε μεγάλες φθορές μετά από πυρκαγιά στην ξύλινη στέγη. Στις τελευταίες ανασκαφές βρέθηκαν πολλά αρχιτεκτονικά θραύσματα αυτού του ναού ώστε έγινε δυνατό να ξανακτισθεί η πρόσοψη του, μέσα στην αρχαιολογική αποθήκη του αρχαιολογικού χώρου. Η σχετική έρευνα, αναστήλωση και δημοσίευση έγιναν από τον αρχιτέκτονα Ludwing Schwandner: (Der altere Porostempel der Aphaia auf Aegina, 1985). Στον ίδιο χώρο στεγάζονται θαυμάσια αντίγραφα από μερικές μορφές των αετωμάτων του νεώτερου ναού, αρχιτεκτονικά μέλη που διατηρούν έντονα χρώματα, αρχαία εργαλεία, σχέδια και μακέτες. Για την αναστήλωση του αρχαιότερου ναού χρειάσθηκε βέβαια να ερευνηθούν όλα τα μπάζα με τα οποία σχηματίσθηκε το άνδηρο για το νέο ναό, ακόμη να αποξηλωθούν και να ξανακτισθούν οι αναλημματικοί τοίχοι. Δεν είναι βέβαιο αν ο πρώτος αυτός μνημειακός ναός είχε περίσταση (κιονοστοιχίες και στις 4 πλευρές), είχε πάντως κίονες στις προσόψεις και στο εσωτερικό. Σ' αυτόν το ναό αναφέρεται μια επιγραφή στο Μουσείο της Αίγινας: «Oταν ιερέας ήταν ο Κλεοίτας θεμελιώθηκε ο οίκος της Αφαίας, κατασκευάσθηκε ο βωμός και το ελεφάντινο άγαλμα και περιτοιχίστηκε ο περίβολος».
Σπουδαία είναι και τα αναθήματα της εποχής: μικρή κόρη με χιτώνα  και ιμάτιο που σώζει χρώματα, καθώς και θραύσματα από άλλες δύο. Σπουδαίο εύρημα είναι ο Κούρος (1,10 μ. ύψος) από παριανό μάρμαρο που χρονολογείται στο πρώτο μισό του 6ου αι. Συναρμολογήθηκε το 1978 από μέλη του που είχαν βρεθεί τα έτη 1901, 1970, 1972. Υπάρχουν ακόμη θραύσματα από άλλους τρεις Κούρους, ο ένας μεγαλύτερος του φυσικού. Γύρω στα 600 στα ΒΑ του ναού ορθώθηκε πάνω σε κολώνα ύψους 14 μ. μια σφίγγα, άγγελος φύλακας του ιερού.
Νεώτερη ιστορία
Τέσσερις μορφές από τη δεξιά κερκίδα του ανατολικού
αετώματος. Στο άκρο δεξιά ο Ηρακλής.
Γλυπτοθήκη του Μονάχου
Πρώτοι στα νεώτερα χρόνια, το 1765, επισκέφθηκαν το ιερό της Αφαίας μέλη της Εταιρείας των Dilettanti  που μας άφησαν ωραία σχέδια του ναού. Το 1805 ο Αγγλος Ed. Dodwell  έμεινε στο χώρο τρεις μέρες και ζωγράφισε το ναό από το N. (Views of Greece).
Το 1811 έφθασαν στο χώρο της Αφαίας ο Βρετανός C.R. Cockerell, ο Bαυαρός C. Haller v. Hallerstein, o J. Foster από το  Liverpool και οι τρεις αρχιτέκτονες, καθώς και ο ζωγράφος J. Linckh από το  Wurttemberg.
Σκοπός τους να αποτυπώσουν το ναό που πίστευαν ότι ήταν του Πανελληνίου Διός και να σχεδιάσουν αρχιτεκτονικά μέλη. Γοητευμένοι από το μεγαλείο των ερειπίων και την υπέροχη θέα κατασκήνωσαν κοντά στο ναό. Τρέφονταν με πέρδικες και κατσικάκια που αγόραζαν από τους χωρικούς. «Ψάχνοντας επίμονα και μεθοδικά», γράφει ο H.v. Hallerstein  στο ημερολόγιο του «δεν αργήσαμε να γνωρίσουμε μεγάλη έκπληξη όταν ξεθάψαμε από τα συντρίμμια μερικές κεφαλές από μάρμαρο και η ευτυχία μας κορυφώθηκε όταν έξω από το προαύλιο της κύριας πρόσοψης κάμποσα, περισσότερο ή λιγότερο καλοδιατηρημένα αγάλματα από μάρμαρο της Πάρου ξαναήλθαν στο φως που για χιλιετίες δεν τα είχε αντικρίσει». Oι χωρικοί που εν τω μεταξύ είχαν προσληφθεί για τις εργασίες ειδοποίησαν τους προκρίτους που ζήτησαν για τα αρχαία 6.000 πιάστρα. Τελικά, χρειάστηκε να καταβληθούν στον Τούρκο Αγά 800 πιάστρα (40 λίρες) και κάποιο ποσό για τη πληρωμή του ιδιοκτήτη.
Τα ευρήματα, 16 κομμάτια, μεταφέρθηκαν στην Αθήνα όπου σε νοικιασμένο μεγάλο σπίτι άρχισε η συναρμολόγηση τους. Oι τέσσερις φίλοι συμφώνησαν ότι κανένας δεν θα πουλούσε τη συλλογή ώστε να μη διασπαστεί. Τα γλυπτά μεταφέρθηκαν με καλάθια φορτωμένα σε γαϊδουράκια στο Πόρτο Γερμένο και από εκεί με καράβι στη Ζάκυνθο και μετά στη Μάλτα. Δύο χρόνια μετά την ανακάλυψη τους ο Λουδοβίκος I, τότε διάδοχος της Βαυαρίας είχε την τύχη με τη μεσολάβηση του καλλιτεχνικού του πράκτορα Μ.v. Wagner  να κερδίσει σε δημοπρασία τα γλυπτά του ναού της Αφαίας. Το 1828 εξετέθησαν στη Γλυπτοθήκη του Μονάχου αφού πέρασαν δύο χρόνια στο εργαστήριο του Δανού γλύπτη B. Thorvaldsen στη Pώμη στον οποίο ανατέθηκε να προσθέσει στα μέλη που έλειπαν συμπληρώσεις από μάρμαρο.
Νέες ανασκαφές
Oταν διευθυντής της Γλυπτοθήκης ήταν ο Α. Furtwangler  (πατέρας του αρχιμουσικού) άρχισαν από τον ίδιον συστηματικές ανασκαφές στο χώρο του ναού κατά τις οποίες αποκαλύφτηκαν και άλλα θραύσματα που παραδόθηκαν στο Μουσείο της Αίγινας, ενώ άλλα μεταφέρθηκαν στο Εθνικό Μουσείο της Αθήνας. O A. Furtwangler  άφησε ένα θαυμάσιο σύγγραμμα: (Aegina, Das Heiligtum
der Aphaia, 1906)  Oταν στη 10ετία του '50 η Αρχαιολογική Υπηρεσία έκανε αναστηλωτικές εργασίες στο ναό, αποκαλύφτηκαν και άλλα θραύσματα. Απώλειες υπήρχαν στον πόλεμο από πυρκαγιά σε αποθήκη του Μονάχου και από κλοπές στο Μουσείο της Αίγινας (πρόσφατα και στο Εθνικό Μουσείο).
Το 1962 διευθυντής της Γλυπτοθήκης έγινε ο Dieter Ohly
 και δύο χρόνια αργότερα άρχισε τις έρευνες του στην Αφαία. Τα νέα ευρήματα έμειναν στην Ελλάδα και μόνο εκμαγεία τους απέκτησε το Μόναχο. O  Ohly
 αγωνίστηκε να πάρει την άδεια να ελευθερώσει τα γλυπτά από τις προσθήκες του Thorvaldsen  και μόνο τότε μπόρεσε να συγκολλήσει όσα θραύσματα ανήκαν στις μορφές και να διορθώσει όσα λάθη είχαν γίνει. Ετσι οι στάσεις τους και οι κινήσεις τους έγιναν πιο κατανοητές. Oι νέες συμπληρώσεις με γύψο ή συνθετικό μάρμαρο είναι πολύ περιορισμένες. Oταν το 1972 έγιναν τα εγκαίνια της Γλυπτοθήκης οι «Αιγινήτες», όπως επικράτησε να ονομάζονται, εξετέθησαν σε δύο κεντρικές αίθουσες, έτσι που να θαυμάζονται από όλες τις πλευρές. O D. Ohly, μετά από λεπτομερή έρευνα στο χώρο των ανασκαφών και μακρά μελέτη των γλυπτών, ετοίμασε τις δημοσιεύσεις του. Πέθανε το 1979 αφού πρόλαβε να δει μόνο τον 1ο τόμο που αφορά το Α. αέτωμα του Ναού (Die Aegineten, Die Ostgiebel gruppe,
1976).  Oι άλλοι δύο τόμοι για το Δ. αέτωμα και τα γλυπτά εκτός αετωμάτων θα εκδοθούν σύντομα από τη σύζυγο του Martha Ohly – Dumm,  που συνέχισε το έργο του αντρός της στο χώρο με την αφοσιωμένη ομάδα αρχιτεκτόνων, συντηρητών, φωτογράφων και εργατών. Συνεχίζει ακόμη να μελετά τα αγγεία, τα χάλκινα κ.α. μικροαντικείμενα του ιερού με τη συνεργασία αρχαιολόγων από διάφορες χώρες.
O ναός και ο γλυπτός διάκοσμος
Κεφαλή Αθηνάς από το ανατολικό αέτωμα
του ναού της Αφαίας. Γλυπτοθήκη Μονάχου
Ενώ ο διάκοσμος ενός ναού αρχίζει από την ανατολική πλευρά, εδώ το Α αέτωμα είναι μεταγενέστερο, προφανώς γιατί κατά το διάστημα των εργασιών άλλαξε το πρόγραμμα και χρειάσθηκε να αντικασταθούν οι μορφές με νέες. Τα γλυπτά που αντικαταστάθηκαν είναι αυτά που τοποθετήθηκαν στις δύο στοές κοντά στο βωμό. Η μια ομάδα προέρχεται από μια σύνθεση με την Αθηνά και πολεμιστές, η άλλη φαίνεται ότι είχε θέμα την αρπαγή της νύμφης Αίγινας από τον Δία με τον οποίον απέκτησε τον Αιακό. Παλιότερα πίστευαν ότι τα γλυπτά που ήταν εκτεθειμένα στις στοές ήταν έργα άλλου γλύπτη που διαγωνίστηκε για τα αετώματα αλλά δεν προτιμήθηκε θέμα και των δύο αετωμάτων που στόλιζαν το ναό είναι οι εκστρατείες εναντίον της Τροίας. Στο δυτικό που χρονολογείται γύρω στο 505 εικονίζεται η δεύτερη άλωση, η γνωστή από τον Ομηρο. Στο κέντρο η θεά Αθηνά, ως προστάτρια των ηρώων της Αίγινας. Είναι δουλεμένη από ένα κομμάτι μάρμαρο μαζί με την ασπίδα και το λοφίο του κράνους. Δεξιά και αριστερά της από ένα ζεύγος πολεμιστών, ακολουθούν άλλοι τέσσερις από κάθε πλευρά. O Αίας δεξιά, αναγνωρίζεται από την ασπίδα του που είχε ως επίσημο αητό με φίδι. Αριστερά ο Πάρις, από τις ωραιότερες μορφές, έργο ίσως του ίδιου καλλιτέχνη της Αθηνάς. Αλλοι μπαίνουν στη μάχη ορθοί, άλλοι τοξεύουν γονατιστοί ή ξαπλωμένοι με τρόπο ώστε να καλύπτουν τα ψηλά και τα χαμηλά μέρη του τριγωνικού πεδίου. Oι μορφές είναι ολόγλυφες και θα εντυπωσίαζαν περισσότερο με τα ζωηρά τους χρώματα και τα μεταλλικά τους κοσμήματα. Τα χρώματα μπορούν να αναπαρασταθούν από τη διαφορετική οξείδωση της επιφάνειας του μαρμάρου.
Στο επίκεντρο η Αθηνά
Αναπαράσταση ναού Αφαίας ΝΑ όψη
Στο ανατολικό αέτωμα που χρονολογείται στα 490-480 π.Χ. εικονίζεται η πρώτη άλωση της Τροίας που έγινε από την παλιότερη γενιά των Αιακιδών. O Τελαμών, γιος του Αιακού και πατέρας του Αίαντα εξεστράτευσε με τον Ηρακλή και τον Ιόλαο. O Λαομέδων, ο βασιλιάς της Τροίας και όλοι οι γιοι του, πλην του Πριάμου, έπεσαν από τα βέλη του Ηρακλή. Κι εδώ στο κέντρο στέκεται η Αθηνά, όχι τόσο καλά διατηρημένη που δείχνει όμως ότι μετέχει στη δράση. Δεξιά της είναι ο Πρίαμος και πιο μακριά, ο γονατιστός τοξότης με τη λεοντή, ο Ηρακλής. Αριστερά της ο Τελαμών και στην άκρη ο θνήσκων Λαομέδων. Σπουδαίο γλυπτό διάκοσμο είχε ο ναός και στη στέγη. Δυο γυναικείες μορφές και στη μέση ένα περίτεχνο φυτικό κόσμημα με έλικες και ανθέμια συνέθεταν το κεντρικό ακρωτήριο ύψους 2 μ. μαζί με τη συμφυή βάση. Ενα μαρμάρινο λιοντάρι πίσω από κάθε ακρωτήριο χρησίμευε στη στήριξη του από την πίεση του αέρα. Τέσσερις σφίγγες στις γωνίες της στέγης αποτελούσαν τα ακρινά ακρωτήρια και τέσσερις λεοντοκεφαλές από κάτω χρησίμευαν ως υδροροές.
Λατρευτικά αγάλματα
Στη μέση του σηκού στεκόταν η θεά Αθηνά σε μέγεθος μεγαλύτερο από το φυσικό, πάνω σε βάθρο που περιέκλειε χαμηλό κιγκλίδωμα (διακρίνονται οι τρύπες στο δάπεδο). Το κεφάλι και τα άκρα από μάρμαρο ήταν στερεωμένα στον ξύλινο κορμό. Ηταν δηλαδή ένα ακρολιθικό άγαλμα. Το ένδυμα ήταν πιθανώς από μπρούντζο. Εχει διασωθεί ο δεξιός βραχίων που κρατούσε δόρυ.
Στη δεξιά πλευρά πίσω από τον τελευταίο κίονα, στημένο σε μια λίθινη βάση, μικρότερο του φυσικού, το παλιότερο άγαλμα της θεάς Αφαίας. Πάνω στον ξύλινο πυρήνα του ήταν στερεωμένες πλάκες ελαφαντοστού, «ελέφας» ονομάζεται στην επιγραφή που αναφερόταν στον παλιότερο ναό. Γι' αυτή την πολύτιμη εικόνα της θεάς προορίζονταν οι γιορτές, οι θυσίες και οι προσφορές.
Πάνω από τη θύρα κρεμόταν ίσως ένα τεράστιο γοργόνειο από πέτρα ή χαλκό με μάτια από ελεφαντόδοτο. Ενα μάτι του βρέθηκε στο σηκό. Iσως ανήκε σε αρχιτεκτονικό διάκοσμο παλιότερου ναού. Μια θύρα οδηγούσε στον οπισθόδομο που είχε διαμορφωθεί σε ιερό χώρο με βωμό για μυστική λατρεία. Πάνω στο βωμό αυτό βρέθηκε μια κύλιξ, στην οποία εικονίζεται η αρπαγή της Ευρώπης από τον Δία μεταμορφωμένο σε ταύρο. Το λειτουργικό αυτό σκεύος έσπασε σε πολλά κομμάτια όταν έπεσε η στέγη και είχε πια σβήσει η λατρεία στην Αφαία. «Είναι το μόνο αγγείο που βρέθηκε στο χώρο όπου ανήκε, όπως το άφησε ο ιερέας», έγραφε ο Furtwangler, και ο  Only:  «Μεγαλώνει η γοητεία του αντικειμένου όταν φανταστούμε τον Πίνδαρο να κρατάει αυτό το αγγείο για σπονδή ενώ ο χορός θα έψαλλε τον ύμνο του στη θεά».
O χώρος της Αφαίας είναι υποδειγματικά διαμορφωμένος από την ομάδα των Γερμανών αρχαιολόγων που επιχωμάτωσαν ό,τι έπρεπε να διαφυλαχτεί, αφήνοντας ορατά κάποια δείγματα από τις παλιότερες φάσεις του ιερού. Ετσι ο επισκέπτης κινείται άνετα στο χώρο, ενώ έχει τη δυνατότητα να ενημερώνεται για την ιστορία του από τις τρίγλωσσες επεξηγηματικές επιγραφές. Ας ελπίσουμε ότι σύντομα θα διαμορφωθεί και το κτίριο του Καποδιστριακού Ορφανοτροφείου στην Αίγινα σε μουσείο, ώστε να συγκεντρωθούν όλες οι αρχαιότητες της Αίγινας που είναι διασκορπισμένες στα μουσεία και στις αποθήκες του Εθνικού, του Πειραιώς, της Κολώνας και της Αφαίας. Στο μουσείο αυτό προβλέπεται και έκθεση αντιγράφων από τους «Αιγινήτες» του Μονάχου.
(πηγή: ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 7-9-1997)
 
Το ανατολικό αέτωμα του Ναού της Αφαίας στην Αίγινα
Το ανατολικό αέτωμα είναι μεταγενέστερο κατά 10 περίπου χρόνια του δυτικού. Η τεχνοτροπία του είναι πιο προχωρημένη, είναι περισσότερο κλασική. Η Αθηνά, στο μέσο του αετώματος, συμμετέχει στη δράση, η κίνηση κατευθύνεται από τα δύο άκρα στο κέντρο, οι μορφές είναι πιο φιλόδοξα κατανεμημένες.

Συνολικά εικονίζονται 11 μορφές. Σε γενικές γραμμές παρουσιάζονται μάχες σε ομάδες, συμμετρικά δεξιά κι αριστερά της Αθηνάς. Παρουσιάζεται από ένα ζευγάρι μαχητών με ασπίδες, ακολουθεί ένα ζεύγος από τους οποίους ο ένας κινείται προς το κέντρο του αετώματος και δίπλα του κάθεται ένας τοξότης, για να ολοκληρωθεί η σύνθεση στα άκρα με πεσμένους μαχητές που κρατούν ασπίδα. Από τη σχέση των αντιτιθέμενων ομάδων συμπεραίνουμε ότι οι δυνάμεις και οι απώλειες είναι ίσες.
Στη δεξιά πλευρά εικονίζονται οι Έλληνες και στα αριστερά οι Τρώες. Πιο συγκεκριμένα οι τέσσερις από την άκρη δεξιά είναι Έλληνες κι ο πέμπτος (δίπλα στην Αθηνά) Τρώας. Οι τέσσερις από την άκρη αριστερά είναι Τρώες κι ο πέμπτος (δίπλα στην Αθηνά) Έλληνας
Όπως σημειώνει ο Boardman ο καλλιτέχνης, που πιθανόν να είναι ο Ονάτας ο Αιγηνήτης, έχει να μάθει αρκετά σχετικά με την ανατομία των συστρεφόμενων σωμάτων.
Το θέμα του αετώματος είναι η μάχη στην Τροία. Όχι βέβαια μια μάχη όπως αυτές που περιγράφει ο Όμηρος, αλλά μια μάχη που ανήκει στον μυθολογικό κύκλο του Ηρακλή. Το τιμώμενο πρόσωπο όμως είναι ο Τελαμώνας, ήρωας της Αίγινας, ο γιος του Ακταίου και της Γλαύκης ή, σύμφωνα με νεότερη παράδοση, του Αιακού και της Ενδηίδας και συνεπώς αδερφός του Πηλέα, του βασιλιά της Φθίας στη Θεσσαλία. Βέβαια οι μυθογράφοι ήδη από την αρχαιότητα δεν τον θεωρούσαν αδερφό του Πηλέα αλλά φίλο του. Όπως και να 'χει και οι δύο ζήλευαν τον ετεροθαλή αδερφό τους Φώκο, γι' αυτό και αποφάσισαν να τον σκοτώσουν. Ο κλήρος έπεσε στον Τελαμώνα, ο οποίος σκότωσε το Φώκο, ρίχνοντας του το δίσκο στο κεφάλι. Όταν ο Αιακός ανακάλυψε το φόνο, εξόρισε τους γιους του από την Αίγινα. Ο Τελαμώνας πήγε στη Σαλαμίνα κι ο Πηλέας στη Φθία. Στη Σαλαμίνα ο Τελαμώνας παντρεύτηκε την κόρη του βασιλιά Κυχρέα, τη Γλαύκη, και κληρονόμησε το βασίλειο. Όταν χήρεψε, παντρεύτηκε την Περίβοια και απέκτησε μαζί της τον Αίαντα.
Ο Τελαμώνας συνδέεται με το κυνήγι του Καλυδώνιου κάπρου, πριν από την εξορία, και ιδίως με την Αργοναυτική εκστρατεία. Κωπηλατούσε δίπλα δίπλα με τον Ηρακλή. Μάλωσε με τους Αργοναύτες, όταν εγκατέλειψαν τον Ηρακλή που είχε πάει να αντικαταστήσει το σπασμένο κουπί του.
Το πιο γνωστό επεισόδιο από τη ζωή του ήταν η συμμετοχή του στον πόλεμο της Τροίας μαζί με τον Ηρακλή.
Σύμφωνα με το μύθο ο Ηρακλής είχε βοηθήσει το Λαομέδοντα να σώσει την κόρη του.
Καθώς ο Ηρακλής μετά την Αμαζονομαχία γυρνούσε από τη χώρα των Αμαζόνων πέρασε από από την Τροία. Εκείνη όμως την περίοδο η Τροία υπέφερε από δυο μεγάλες συμφορές, από ένα λοιμό που είχε στείλει ο Απόλλωνας κι από ένα θαλάσσιο τέρας που είχε στείλει ο Ποσειδώνας. Οι θεοί με τις συμφορές αυτές τιμωρούσαν το Λαομέδοντα, το βασιλιά της Τροίας, γιατί ενώ τον είχαν βοηθήσει να κατασκευάσει το τείχος της πόλης, εκείνος αρνήθηκε να τους δώσει την αμοιβή τους.

Ο Λαομέδοντας έμαθε από χρησμό πως, αν ήθελε να σώσει την πόλη του από τις συμφορές, έπρεπε να προσφέρει την κόρη του Ησιόνη ως τροφή στο θαλάσσιο τέρας. Ο Ηρακλής έφτασε τη στιγμή που το τέρας ήταν έτοιμο να αρπάξει την Ησιόνη. Πρότεινε στο Λαομέδοντα να του σώσει την κόρη, αν ο Λαομέδοντας του έδινε τις φοράδες που του είχε δώσει ο Δίας ως αμοιβή για το Γανυμήδη. Ο Λαομέδοντας δέχτηκε τη συμφωνία, ο Ηρακλής έσωσε την Ησιόνη, σκοτώνοντας το τέρας, αλλά όταν ήρθε η ώρα της πληρωμής, ο Λαομέδοντας αρνήθηκε.
 Ο Ηρακλής έφυγε από την Τροία, για να επιστρέψει μετά από πολλά χρόνια με στόλο από δεκαοκτώ πεντηκόντορους (πλοία με 50 κωπηλάτες). Παρά την καταστροφή του στόλου από το Λαομέδοντα ο Ηρακλής κυρίεψε την πόλη με τη βοήθεια του φίλου του Τελαμώνα. Αφού σκότωσε το Λαομέδοντα και τα παιδιά του, εκτός από τον Ποδάκρη, έδωσε την Ησιόνη ως γυναίκα στον Τελαμώνα και της επέτρεψε να διαλέξει ανάμεσα στους αιχμαλώτους όποιον ήθελε. Η Ησιόνη διάλεξε τον Ποδάκρη. Ο Ηρακλής της είπε ότι έπρεπε να τον εξαγοράσει και τότε εκείνη έδωσε το πέπλο της. Εξαιτίας αυτού του γεγονότος ο Ποδάκρης είναι γνωστός με το καινούριο του όνομα, Πρίαμος (που θυμίζει τη ρίζα της λέξης πρίαμαι που σημαίνει αγοράζω).
Ο Τελαμώνας από την Ησιόνη απέκτησε τον Τεύκρο.
Η εκστρατεία λοιπόν του Ηρακλή εναντίον της Τροίας είναι αυτή που ιστορείται στο  αέτωμα.
Λαομέδοντας
 Ο θνήσκων πολεμιστής, αντίστοιχος της δεξιάς πλευράς, κείτεται στο έδαφος μετά από τραύμα στο στήθος, όπως φαίνεται από την τρύπα του βέλους κοντά στη δεξιά θηλή. Το βέλος του Ηρακλή είναι αυτό που τον σκότωσε, γι' αυτό και οι μελετητές υποθέτουν πως η μορφή είναι του Λαομέδοντα, του βασιλιά των Τρώων.
Παρόμοια με τον αντίστοιχο πολεμιστή στα αριστερά, το δεξιό του χέρι και το αριστερό πόδι προεξέχουν του αετώματος.
Φορά χαλκιδαϊκό κράνος το λοφίο του οποίου είναι πρόσθετο.

Τρώας τοξότης
Στη Γλυπτοθήκη του Μονάχου εκτίθεται μόνο το συγκεκριμένο θραύσμα. Κάποια άλλα ευρήματα, όπως ένα μέρος του άλλου ποδιού, ένα μέρος του θώρακα, ακόμη κι ένα κεφάλι, αποδίδονται από κάποιους μελετητές στη συγκεκριμένη μορφή, χωρίς όμως οι απόψεις τους να γίνουν ευρύτερα αποδεκτές.
Πρόκειται για τον Τρώα τοξότη, αντίστοιχο του Ηρακλή, που με το βέλος του τραυμάτισε θανάσιμα τον πολεμιστή στα δεξιά του αετώματος.

Τρώας υπασπιστής
Όπως η αντίστοιχη μορφή στα δεξιά ήταν του υπασπιστή, έτσι κι αυτή θεωρείται πως είναι ο υπασπιστής του Τρώα πολεμιστή. Η στάση των ποδιών, του σώματος και η κίνηση πρέπει να ήταν ανάλογη με εκείνη του Έλληνα υπασπιστή.
Τρώας πολεμιστής
Δυστυχώς έχουν σωθεί ελάχιστα τμήματα από τον πολεμιστή. Για τη στάση του στηριζόμαστε στη αντίστοιχη μορφή δεξιά της Αθηνάς. Από τα λίγα σπαράγματα προκύπτει ότι το βάρος του σώματος πέφτει στο δεξί πόδι. Μάλλον θα έχει πληγωθεί.
Εφόσον η αντίστοιχη μορφή από τη δεξιά πλευρά είναι Έλληνας, ο Τελαμώνας, τότε η συγκεκριμένη πρέπει να είναι κάποιου Τρώα, αν λάβουμε υπόψη μας τη συμμετρικότητα και την ισορροπία της σύνθεσης.

Αθηνά
Αν και ελάχιστα μέρη του αγάλματος έχουν σωθεί, είναι αρκετά όμως να μας δώσουν τις απαραίτητες πληροφορίες. Η Αθηνά στέκεται στο μέσο του αετώματος έχοντας εκτείνει το αριστερό της χέρι με την Αιγίδα, η οποία έχει πέσει από το δεξιό της ώμο. Συμμετέχει στη μάχη ενεργά κάτι που φαίνεται και από τη θέση των ποδιών που δείχνει ότι έχει κάνει ήδη κάποιο βήμα. Στις τρύπες γύρω από το μέτωπο και στο λαιμό στηρίζονταν τα ένθετα μαλλιά.
Τεχνοτροπικά το πρόσωπο της Αθηνά, με το οβάλ σχήμα του παραπέμπει στα πρώιμα κλασικά χρόνια, ενώ διατηρείται ελαφρά το αρχαϊκό μειδίαμα.
Πρίαμος – Τελαμώνας
Δεξιά, κατά το θεατή, της Αθηνάς παρουσιάζεται το πρώτο ζευγάρι των αντιμαχόμενων. Ο αριστερός μαχητής με το θρακικό κράνος, κάνοντας ένα πολύ μεγάλο βήμα και έχοντας το δεξί του χέρι σε παράλληλη σχεδόν θέση με το δεξί του πόδι, είναι έτοιμος να κτυπήσει τον αντίπαλο του με ένα όπλο το οποίο δεν έχει διευκρινισθεί τι θα μπορούσε να είναι. Σαφώς είναι ο κερδισμένος της μονομαχίας. Πιθανολογείται πως πρόκειται για τον Ποδάκρη-Πρίαμο, που ήταν ο μόνος από τα παιδιά του Λαομέδοντα που σώθηκε από τη μάχη με τον Ηρακλή.
Επειδή ένα μέρος της ασπίδας εφάπτεται με τον αριστερό ώμο, συμπεραίνεται ότι όλη η σύνθεση κατασκευάστηκε από ένα κομμάτι μαρμάρου.
Αν ο ένας είναι ο Πρίαμος, τότε ο άλλος μαχητής πρέπει να είναι κάποιος Αιγηνήτης ήρωας, ίσως ο Τελαμώνας. Έχει πληγωθεί βαθιά στο στήθος γι' αυτό και η στάση του σώματος του δείχνει πως παραπαίει, πως η δύναμή του σταδιακά υποχωρεί προς τα πίσω κι αριστερά, σαν να τον τραβάει το βάρος της ασπίδας. Το κεφάλι, αν και λείπει, πρέπει να είχε την ανάλογη στάση. Είναι πιθανό να έχει πέσει το κράνος του, κάτι που συμπεραίνεται από τη στάση της επόμενης μορφής.
Ελληνας υπασπιστής

Η μορφή πρέπει να είναι υπασπιστής του προηγούμενου πολεμιστή. Τρέχει με βιασύνη προς τα μπρος είτε για να πιάσει το σύντροφό του που πέφτει είτε για να του δώσει το κράνος του, θραύσμα του οποίου φαίνεται στο δεξί του χέρι. Είναι άοπλος και γυμνός. Τα μαλλιά του είναι ιδιαίτερα φροντισμένα.
Ηρακλής

Η μοναδική μορφή του αετώματος που είναι εύκολα αναγνωρίσιμη λόγω του κράνους με το λιοντάρι είναι ο Ηρακλής. Στέκεται γονατιστός με κατεύθυνση προς τα αριστερά, στοχεύοντας με το τόξο του και έχοντας ήδη κτυπήσει ένα πολεμιστή που πεθαίνει στην αντίθετη γωνία του αετώματος. Το σώμα του είναι γεμάτο ένταση. Με το αριστερό κρατά το τόξο, ενώ με το δεξί ετοιμάζεται να τραβήξει προς τα πίσω τη χορδή με το βέλος. Το δεξί γόνατο είναι ανασηκωμένο και δεν ακουμπά στο έδαφος. Το βάρος του σώματος στηρίζεται στα δάκτυλα του ποδιού. Το αριστερό πόδι σταθεροποιεί τη στάση. Η πλάτη είναι κάθετη. Φοράει θώρακα πάνω από κοντό χιτώνα.
Θνήσκων πολεμιστής

Ο θνήσκων πολεμιστής είναι το θύμα του τοξότη από την αντίθετη πλευρά του αετώματος. Μια τρύπα στο πάνω μέρος του δεξιού μηρού μαρτυρεί το βέλος που τον είχε πληγώσει.
Ξαπλωμένος στο έδαφος με τα πόδια του να φτάνουν στην άκρη του αετώματος φυσιολογικά στηρίζεται στο δεξί του χέρι, το οποίο πρέπει να προεξείχε του αετώματος όπως και το δεξί πόδι. Με το αριστερό χέρι κρατά την ασπίδα, αν και φαίνεται πως το χέρι έχει γλιστρήσει, με μπορώντας πια να τη συγκρατήσει.
Τα μάτια που αρχίζουν να κλείνουν και η κλίση του κεφαλιού κάνουν φανερό το μοιραίο γεγονός. Η απουσία κάποιας εκδήλωσης του πόνου στο πρόσωπο ίσως να σηματοδοτούν την απουσία συνείδησης ή ελέγχου εξαιτίας ακριβώς του πόνου.
Οι τρύπες γύρω από το πρόσωπό του φανερώνουν ότι τα μαλλιά ήταν πρόσθετα.

Το δυτικό αέτωμα του Ναού της Αφαίας στην Αίγινα
Το δυτικό αέτωμα είναι προγενέστερο κατά 10 περίπου χρόνια του ανατολικού. Συνολικά εικονίζονται 12 μορφές, με την Αθηνά και πάλι στο κέντρο. Δε συμμετέχει στη δράση, απλώς παρακολουθεί όσα συμβαίνουν γύρω της. Δεξιά κι αριστερά διακρίνουμε από ένα ζεύγος πολεμιστών ακολουθεί από ένας τοξότης που τοξεύει προς την άκρη του αετώματος, ακολουθεί άλλο ένα ζευγάρι πολεμιστών από τους οποίους ο ένας βρίσκεται στο έδαφος, έχοντας ηττηθεί, για να ολοκληρωθεί η σύνθεση στα άκρα  με ένα πολεμιστή θνήσκοντα.
Οι ομοιότητες στη σύνθεση είναι αρκετές με εκείνη του ανατολικού αετώματος, έχουμε όμως και πολλές διαφορές. Σ' αυτό το αέτωμα δεν παρατηρείται η κίνηση και η ζωντάνια του ανατολικού και η τεχνοτροπία θυμίζει περισσότερο την εποχή. Η Αθηνά δε συμμετέχει στη μάχη με κάποια κίνηση, όπως γίνεται στο ανατολικό. Οι δυνάμεις των αντιπάλων δεν καταλαμβάνουν από μια μεριά η καθεμιά, όπως στο ανατολικό, αλλά μοιράζονται σε ζευγάρια και στις δυο πλευρές.
Αν και τα δυο αετώματα χρονολογικά διαφέρουν μόνο κατά δέκα χρόνια περίπου, είναι όμως σημαντικά, γιατί συμπίπτουν χρονικά με το πέρασμα από την αρχαϊκή στην κλασική εποχή.
Το θέμα του δυτικού αετώματος είναι μάχη στην ομηρική Τροία. Αν στο ανατολικό αέτωμα τιμάται ο Τελαμώνας, στο δυτικό τα τιμώμενα πρόσωπα είναι δύο από τους πρωταγωνιστές του Τρωικού πολέμου, ο γιος του Τελαμώνα και της Περίβοιας, ο Αίαντας (ίσως η πρώτη μορφή αριστερά κατά το θεατή της Αθηνάς) και ο αδερφός του ο Τεύκρος, ο γιος του Τελαμώνα και της Ησιόνης (ίσως ο τοξότης δεξιά κατά το θεατή της Αθηνάς).
Όταν ο Ηρακλής ετοιμαζόταν να εκστρατεύσει εναντίον της Τροίας, πέρασε από τη Σαλαμίνα για να πάρει μαζί του τον Τελαμώνα. Για να τον πείσει, μπήκε κρατώντας στα χέρια του τη λεοντή και παρακαλώντας το Δία να στείλει στον Τελαμώνα ένα γιο τόσο γενναίο όσο ο ίδιος και τόσο δυνατό όσο το λιοντάρι, του οποίο έδειχνε το δέρμα. Ο Δίας άκουσε την προσευχή του Ηρακλή και για επιβεβαίωση έστειλε έναν αετό, απ' όπου και το όνομα του παιδιού, Αίας. (Στα αρχαία η λέξη Αίας θυμίζει τον αιετό = αετό.)
Σύμφωνα με άλλη παραλλαγή, ο Αίαντας ήταν ήδη γεννημένος, όταν πέρασε ο Ηρακλής. Ο ήρωας τον τύλιξε με τη λεοντή του και ζήτησε από το Δία να τον κάνει άτρωτο. Η παράκληση εισακούστηκε κι ο Αίαντας έγινε άτρωτος σ' όλο του το σώμα εκτός από τα αντίστοιχα σημεία τα οποία στο σώμα του Ηρακλή κρατούσαν τη φαρέτρα, δηλαδή τη μασχάλη, τα πλευρά και τον ώμο.
Ο Αίαντας, μαζί με τον αδελφό του τον Τεύκρο, πήρε μέρος στον Τρωικό πόλεμο, ανδραγάθησε και τιμήθηκε από τον Όμηρο στην Ιλιάδα. Το πιο συνταρακτικό γεγονός είναι ο θάνατός του.
Στην πιο τραγική εκδοχή του θανάτου του ο Αίαντας, είχε ζητήσει τα όπλα του Αχιλλέα μετά το θάνατό του, που σύμφωνα με τη Θέτιδα θα δίνονταν στον πιο γενναίο από τους Έλληνες ή τουλάχιστον σ' αυτόν που θα είχε προκαλέσει το μεγαλύτερο φόβο στους Τρώες. Για να μάθουν οι Αχαιοί ποιος ήταν αυτός, ρώτησαν τους Τρώες αιχμαλώτους, οι οποίοι όμως για να εκδικηθούν τον Αίαντα για το φόβο που τους είχε προκαλέσει, υπέδειξαν τον Οδυσσέα.
Από τη θλίψη του ο Αίαντας κατά τη διάρκεια της νύχτας παραφρόνησε κι έσφαξε τα κοπάδια των ζώων, έχοντας την εντύπωση ότι σκοτώνει Τρώες. Όταν συνειδητοποίησε αυτό που έκανε, αυτοκτόνησε από την ντροπή του, πέφτοντας πάνω στο σπαθί του. Η αυτοκτονία αυτή του Αίαντα έμεινε γνωστή στην ιστορία της τέχνης εξαιτίας ενός αριστουργηματικού αμφορέα που ζωγράφισε ο Εξηκίας.
Ο πληγωμένος πολεμιστής
Στην αριστερή άκρη του αετώματος ο πληγωμένος πολεμιστής κείτεται στο έδαφος σε μια στάση ανάλογη με τον πολεμιστή στη δεξιά άκρη του αετώματος.
Είναι πληγωμένος από το βέλος του Τεύκρου στον αριστερό μηρό.
Είναι εντελώς γυμνός. Τα μακριά μαλλιά του πέφτουν πίσω στην πλάτη του σύμφωνα με τα αρχαϊκά πρότυπα.
Ο ηττημένος αντίπαλος
Έχοντας ηττηθεί από τον αντίπαλό του πέφτει στο έδαφος ο συγκεκριμένος πολεμιστής, προσπαθώντας να στηριχτεί στο δεξί του χέρι, ενώ με το αριστερό κάνει μια απέλπιδα προσπάθεια να προφυλαχτεί με την ασπίδα του.
Στηρίζεται πλαγίως στο δεξιό γόνατο, σχηματίζοντας ένα τρίγωνο με το χέρι του, ενώ το αριστερό του πόδι είναι ανασηκωμένο. Ιδιαίτερα τεντωμένοι οι μυώνες πάνω από το γόνατο.
Θεωρείται ως η πιο τολμηρή φιγούρα του αετώματος αυτό δεν έχει να κάνει με την ανατομία του σώματος, όσο με την ιδιαίτερα τολμηρή και καινοτόμα στάση του.
Πολεμιστής που τρέχει
Τοποθετημένος σε δεύτερο επίπεδο ο πολεμιστής που τρέχει επιτίθεται αριστερά με μεγάλη σφοδρότητα. Πατάει γερά με το δεξί του πόδι ενώ το αριστερό είναι εκτεταμένο πίσω. Το κορμί του γέρνει προς τα μπρος στο ύψος του δεξιού γόνατου. Στο αριστερό του χέρι κρατά ασπίδα, από την οποία έχει σωθεί μόνο η λαβή, αποκρύβοντας από το θεατή μεγάλο μέρος του σώματός του. Στο δεξί χέρι κρατούσε όπλο με το οποίο πληγώνει τον αντίπαλό του που βρίσκεται πεσμένος μπροστά του.
Πάρης
Όπως ο τοξότης Τεύκρος στα δεξιά του αετώματος είναι στραμμένος προς τα δεξιά, έτσι κι ο Τρώας τοξότης είναι στραμμένος προς τα αριστερά.
Στηρίζεται στη φτέρνα του αριστερού ποδιού, στο γόνατο και στα δάκτυλα του δεξιού.
Είναι ντυμένος με ανατολίτικη τεχνοτροπία με χιτώνα με μακριά μανίκια, περικνημίδα και δερμάτινο καπέλο. Οι πολλές τρύπες γύρω από το καπέλο στήριζαν μάλλον διάφορες πρόσθετες μπούκλες.
Το νεανικό γένι από τη μια που υποδηλώνει κάποιο νέο και το γεγονός ότι ο δεξιός τοξότης πρέπει να είναι ο Τεύκρος μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι ο συγκεκριμένος πρέπει να είναι ο γιος του Πρίαμου, ο Πάρης.
Αίας
Στα αριστερά της Αθηνάς βρίσκεται ο Αίαντας, ο δεύτερος ήρωας της Αίγινας. Κρατώντας ασπίδα με το αριστερό του χέρι και προφυλάσσοντας την αριστερή του πλευρά, βηματίζει προς τα αριστερά, έχοντας σηκώσει το δεξί του χέρι με το οποίο κρατά κάποιο όπλο, κατά πάσα πιθανότητα δόρυ. Το γενειοφόρο πρόσωπο δηλώνει ώριμο άνδρα.
Είναι γυμνός, φοράει όμως κράνος το οποίο στέκεται στο πίσω μέρος του κεφαλιού. Τα μαλλιά του σχηματίζουν διπλή σειρά βοστρύχων πάνω από το μέτωπο.
Η στάση του είναι αντίστοιχη με εκείνη του Τρώα πολεμιστή στα δεξιά της Αθηνάς.

Στην ασπίδα του ήταν ζωγραφισμένος ένας αετός με ένα φίδι στο ράμφος του, στοιχείο από το οποίο ταυτίστηκε με τον Αίαντα. Ο τρόπος με τον οποίο κρατά την ασπίδα προέτρεπε τον αρχαίο θεατή να δει τη ζωγραφιά και συνειρμικά να οδηγηθεί στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για τον Αίαντα. Ας μην ξεχνάμε ότι τα αετώματα του ναού της Αφαίας προβάλλουν τους ήρωες του παρελθόντος.
  Από τον αντίπαλο του Αίαντα έχουν σωθεί μόνο κάποια θραύσματα από τα κάτω άκρα. Το αριστερό πόδι πατάει γερά στο έδαφος, ενώ το δεξί στηρίζεται στα δάκτυλα.
Αθηνά

Στη μέση του αετώματος κυριαρχεί η μορφή της Αθηνάς. Ακλόνητη, ευθυτενής επιβάλλει τη θεϊκή παρουσία της.
Αν και τα πόδια της έχουν μια κλίση προς τα δεξιά, εντούτοις το υπόλοιπο σώμα της στέκεται κατενώπιον.
 Κρατά στο αριστερό της χέρι την ασπίδα και στο δεξιό το δόρυ της, αρκετά απομακρυσμένο από το σώμα. Στο κεφάλι της έχει περικεφαλαία με ιδιαίτερα μεγάλο λοφίο. Φορά χιτώνα και ιμάτιο και στους ώμους πέφτει η Αιγίδα, που φτάνει στο πίσω μέρος μέχρι τα γόνατα. Στις τρύπες του θώρακα θα στερεωνόταν το γοργόνειο, στις τρύπες της περικεφαλαίας  κάποια διακοσμητικά και στις τρύπες στο ύψος του λαιμού ένθετα μαλλιά.
Η στάση, η αμφίεση, τα μαλλιά και το αρχαϊκό μειδίαμα θυμίζουν περισσότερο "κόρη" της αρχαϊκής εποχής.
Τρώας πολεμιστής
Αν ο πολεμιστής αριστερά της Αθηνάς είναι ο Αίαντας, ο συγκεκριμένος πρέπει να είναι κάποιος Τρώας. Κινείται προς τα δεξιά, κρατώντας με το αριστερό του χέρι την ασπίδα και προστατεύοντας την αριστερή του πλευρά, ενώ με το δεξί του χέρι που κρατά κάποιο όπλο κι ετοιμάζεται να κτυπήσει τον αντίπαλό του.
Ο βηματισμός του είναι μικρότερος σε σύγκριση με τον αντίστοιχο πολεμιστή (τον Πρίαμο) στο ανατολικό αέτωμα, δικαιολογείται όμως από το μεγαλύτερο αριθμών μορφών του δυτικού αετώματος και συνεπώς από την έλλειψη χώρου.
Από τον  "Αργείο"  αντίπαλο (για να χρησιμοποιήσουμε και την ομηρική απόδοση) έχουν σωθεί κάποια μέρη από τα πόδια και το κεφάλι. Από τη θέση των ποδιών προκύπτει ότι ο πολεμιστής ελέγχει καλά το  βάρος του σώματός του, και δεν υποχωρεί προς τα πίσω όπως συμβαίνει με τον αντίστοιχο στο ανατολικό αέτωμα. Τα ζεύγη των αντιπάλων είναι ισοδύναμα. Το κεφάλι παριστάνει έναν νέο μαχητή, χωρίς γένια, που έχει στο πίσω μέρος του κεφαλιού του κορινθιακό κράνος

Τεύκρος
Ισορροπώντας στα δάκτυλα του δεξιού του ποδιού, στο δεξί γόνατο και στην αριστερή πατούσα, ο τοξότης που πιθανολογείται πως είναι ο αδερφός του Αίαντα, ο Τεύκρος. Σημαδεύει με το τόξο του τη μορφή στο δεξιό άκρο του αετώματος.
Να θυμηθούμε ότι ο Τεύκρος ήταν ιδιαίτερα ικανός τοξότης.
Φοράει κοντό χιτώνα και θώρακα. Πολλές λεπτομέρειες ήταν πρόσθετες, κυρίως στο θώρακα.
Αν και θυμίζει αρκετά τον Ηρακλή του ανατολικού αετώματος, διαφέρει στον τρόπο στήριξης, στη στάση και στις λεπτομέρειες της αμφίεσης.
Γονατιστός πολεμιστής
Ο γονατιστός πολεμιστής, όπως αποκαλείται, είναι έτοιμος να κτυπήσει με το όπλο του τον αντίπαλό του, από τον οποίο δεν έχουν σωθεί παρά ελάχιστα θραύσματα.
Η στάση των ποδιών του δημιουργούν παράλληλες γραμμές. Η αριστερή κνήμη με το δεξιό μηρό, ο αριστερός μηρός με το έδαφος και τη δεξιά κνήμη.
Στο αριστερό του χέρι κρατούσε την ασπίδα και στο δεξί το όπλο του, μάλλον δόρυ.
Δε φοράει τίποτα εκτός από το κράνος του που εφαρμόζει σφικτά στο κεφάλι. Πολλά στοιχεία από τη λιγοστή του αμφίεση ήταν πρόσθετα, όπως το προστατευτικό της μύτης, των παρειών και το λοφίο.
Θνήσκων πολεμιστής
Ο "θνήσκων πολεμιστής" κείτεται ξαπλωμένος στη δεξιά άκρη του αετώματος, προσπαθώντας με το δεξί του χέρι να αφαιρέσει το βέλος, με το οποίο τον κτύπησε ο Τεύκρος.
Η στάση του σώματός του είναι αντίθετη από εκείνη του αντίστοιχου πολεμιστή στο ανατολικό αέτωμα. Στηρίζεται στο αριστερό του χέρι και το υπόλοιπο σώμα του εκτείνεται προς το κέντρο του αετώματος. Η ασπίδα του, το μοναδικό του όπλο, βρίσκεται πεσμένο στη δεξιά άκρη.
Σχηματίζονται τρία τρίγωνα με τα μέλη του σώματος. Το πρώτο με το αριστερό χέρι, το σώμα και το έδαφος. Το δεύτερο με το δεξί χέρι και το σώμα. Το τρίτο με το μηρό και την κνήμη του δεξιού ποδιού και με το μηρό του αριστερού.
Θυμίζει περισσότερο κούρο της αρχαϊκής περιόδου με τα ιδιαίτερα φροντισμένα μαλλιά.
Τα γλυπτά βρίσκονται στη Γλυπτοθήκη του Μονάχου
(Πηγή: http://users.sch.gr)


Τα γλυπτά της Αφαίας
της Χρυσής  Καραϊωσηφίδου
Το 1810, στο ιστορικό Καφέ Γκρέκο της Ρώμης, μια παρέα καλλιτεχνών, αρχιτεκτόνων και συγγραφέων  επηρεασμένη από το κλασικό έργο των Stuart and Revett The Antiquities of Athens– κάνει σχέδια για ένα ταξίδι στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα. Επικεφαλής της ομάδας είναι: ο βαρόνος Haller von Hallerstein από τη Νυρεμβέργη και ο Otto von tackelberg. Ο Λουδοβίκος αλληλογραφεί με τον Hallerstein και του δίνει εντολή να αγοράσει αρχαία έργα, χρηματοδοτώντας, μάλιστα και μέρος της παραμονής του στην Ελλάδα.
Στην Αθήνα συναντούν τον Βρετανό αρχιτέκτονα Charles Cockerell, ο οποίος είχε έλθει επίσης για να μελετήσει τις αρχαιότητες. Πολλές πληροφορίες για την κατάσταση στην οθωμανική Αθήνα τους δίνει ο Γάλλος πρόξενος Fauvel, παθιασμένος ερευνητής και συλλέκτης έργων τέχνης.
Την άνοιξη του 1811, η ομάδα των ταξιδευτών αποφασίζει να επισκεφτεί την Αίγινα για να ερευνήσει τον ήδη γνωστό σαν ναό «του Πανελληνίου Διός», όπως λεγόταν τότε ο ναός της Αφαίας Αθηνάς. Αφού έφτασαν στο νησί, συνέχισαν τον δρόμο τους μέχρι τον ναό από τον οποίο σώζονταν 14 κίονες της ανατολικής πλευράς και μερικοί της δυτικής. Τα υπόλοιπα αρχιτεκτονικά μέλη κείτονταν στο έδαφος από σεισμό. Όλα τα ερείπια ήταν σκεπασμένα από θάμνους και δέντρα. Αφού καθαρίστηκε ο χώρος, ξεκίνησε η ανασκαφή και ο ζωγράφος Linkh ζωγράφιζε τα διάφορα κομμάτια, ενώ ο Cockerell μελετούσε την ανωδομή του ναού. Η ανακάλυψη ενός μαρμάρινου μέλους τους προξένησε ιδιαίτερη εντύπωση, καθώς ο ίδιος ο ναός ήταν κατασκευασμένος από ασβεστόλιθο. Το κομμάτι αυτό απεικόνιζε το κεφάλι ενός πολεμιστή που φορούσε κράνος.
Συνέχισαν πυρετωδώς την ανασκαφή, ανακαλύπτοντας περισσότερα τμήματα από αγάλματα, τα οποία έπρεπε μάλλον να ανήκουν στα αετώματα του ναού. Λόγω του μεγάλου αριθμού των ευρημάτων, αποφασίστηκε από τους ανασκαφείς η μεταφορά τους στην Αθήνα το συντομότερο δυνατόν, καθ` ότι, μάλιστα, η ανασκαφή αφύπνισε το ενδιαφέρον των τουρκικών αρχών, οι οποίες άρχισαν να εγείρουν αξιώσεις επί των ευρημάτων. Ύστερα από σκληρά παζάρια, συμφωνήθηκε να πάρουν οι τουρκικές αρχές το ποσό των 800 πιάστρων –ποσό που αντιπροσώπευε την αξία των γλυπτών σε ασβέστη.
Έτσι, από το λιμανάκι της Αγίας Μαρίνας μεταφέρθηκαν τα ευρήματα στην Αθήνα σε ένα νοικιασμένο σπίτι. Εκεί, κυρίως ο αρχαιοδίφης Fauvel ήταν αυτός που αναγνώρισε το θέμα των παραστάσεων, δηλαδή σκηνές μάχης από τον Τρωικό πόλεμο, που προκάλεσαν μεγάλο ενθουσιασμό σ` όσους τα είδαν, ενώ ο ίδιος ο Fauvel έκανε μερικά γύψινα αντίγραφα για τη συλλογή του.
Η αξία των ευρημάτων ήταν πολύ μεγάλη, γεγονός που οδήγησε τους ανασκαφείς, ύστερα κι από συμβουλή του Fauvel, να υπογράψουν ένα συμφωνητικό μεταξύ τους ότι θα πουλούσαν τα γλυπτά ως ένα ενιαίο σύνολο. Το θέμα βέβαια ήταν σε ποιόν! Ο Hallerstein ενημέρωσε αμέσως με γράμμα τον Λουδοβίκο, ενώ ο Fauvel και ο Cockerell αντίστοιχα τις δικές τους κυβερνήσεις. Η απόφαση των ανασκαφέων ήταν να πουληθούν τα γλυπτά σε δημοπρασία. Ως ημέρα του πλειστηριασμού ορίστηκε η 1η Νοεμβρίου του 1812 και ως κατώτατη τιμή τα 70.000 φιορίνια, ενώ ο αγοραστής έπρεπε να πληρώσει αμέσως το ¼ της τελικής τιμής. Ο επικείμενος πλειστηριασμός ανακοινώθηκε σε όλες τις μεγάλες ευρωπαϊκές εφημερίδες, καθορίστηκε δε ως τόπος του πλειστηριασμού η Ζάκυνθος, νησί που κατείχαν οι Άγγλοι εκείνη την εποχή, ώστε να αποφευχθούν περαιτέρω διεκδικήσεις από τους Τούρκους. Τα γλυπτά μεταφέρθηκαν από την Αθήνα στο λιμανάκι του Πόρτο Γερμενού (στον Κορινθιακό κόλπο) και από εκεί με πλοίο στην Ζάκυνθο.
Ο Λουδοβίκος έδειξε μεγάλο ενδιαφέρον για την αγορά τους και ανέθεσε στον αντιπρόσωπο του, τον Wagner, να ασχοληθεί με αυτό το θέμα. Όταν όμως, ύστερα από πολλές περιπέτειες, έφτασε ο Wagner στη Ζάκυνθο, πληροφορήθηκε από τον Hallerstein ότι τα γλυπτά, ύστερα από επιμονή του Cockerell, είχαν μεταφερθεί στη Μάλτα εξ αιτίας του φόβου του για εισβολή των Γάλλων στο αγγλοκρατούμενο νησί. Παρόλα αυτά, ο πλειστηριασμός θα γινόταν στη Ζάκυνθο, πράγμα που δεν γνώριζε ο Άγγλος αντιπρόσωπος, με αποτέλεσμα να παρουσιαστεί την 1η Νοεμβρίου στη Μάλτα, ενώ ο Cockerell και ο Foster σίγουροι για την απόκτηση των γλυπτών έλειπαν σε ταξίδι στη Σικελία. Οι μόνοι ανταγωνιστές του Λουδοβίκου ήταν οι Γάλλοι, οι οποίοι πρόσφεραν 130.000 φράγκα, με τον όρο η παράδοση να γίνει στη Μασσαλία, όπου θα γινόταν και η πληρωμή.
Αλλά η περιπέτεια των γλυπτών της Αφαίας συνεχίζεται. Λόγω του αγγλογαλλικού πολέμου η μεταφορά των γλυπτών γινόταν επικίνδυνη και δεν υπήρχε καμία εγγύηση ότι θα έφθαναν ασφαλώς στη Γαλλία. Ο Wagner, ως εκπρόσωπος του Λουδοβίκου, πρόσφερε 135.000 φράγκα και υπέγραψε ένα συμβόλαιο με τον όρο ότι θα ετίθετο σε ισχύ μόνο όταν ο ίδιος έβλεπε τα αντίγραφα των έργων στην Αθήνα, για να πεισθεί αυτοπροσώπως για την καλλιτεχνική τους αξία. Πράγματι, πήγε στην Αθήνα, είδε τα αντίγραφα, που είχε φτιάξει ο πρόξενος Fauvel για τη δική του Συλλογή, και πείστηκε για την οριστική αγορά τους. Οι Γάλλοι όμως εγείρουν αξιώσεις, προβάλλοντας τον ισχυρισμό ότι η κατοχύρωση των γλυπτών έγινε πολύ αργότερα από την ορισμένη ημερομηνία και ότι οι διοργανωτές του πλειστηριασμού φέρθηκαν μεροληπτικά υπέρ του Wagner υπό την επιρροή του Hallerstein. Από την άλλη μεριά, οι Άγγλοι δεν θέλουν να παραδώσουν τα γλυπτά, τα οποία μάλιστα φορτώνονται σε πλοίο με προορισμό την Αγγλία. Τελικά το πλοίο υποχρεώνεται να επιστρέψει στο λιμάνι.
Όλη αυτή η ιστορία κράτησε πάνω από δύο χρόνια. Έτσι, μόλις το 1815, έγινε η μεταφορά των αιγινίτικων γλυπτών κατ’ αρχήν στη Ρώμη. Εκεί ξεκινάει η δεύτερη φάση της περιπέτειάς τους, δηλαδή η συμπλήρωση και αποκατάστασή τους από τον Δανό γλύπτη Thorwaldsen, ύστερα από εντολή του Λουδοβίκου. Η προσπάθεια αυτή ήταν πολύ δύσκολη και παρουσίαζε πάρα πολλά προβλήματα, διότι δεν ήταν δυνατό να ξεκαθαριστεί η θέση των αγαλμάτων στο αέτωμα και, επιπλέον, υπήρχαν πολλοί κορμοί, χέρια και πόδια που έπρεπε να τοποθετηθούν στα τεμαχισμένα αγάλματα. Την άνοιξη του 1818, κατά την διάρκεια ενός ταξιδιού του στη Ρώμη, ο Λουδοβίκος κατάφερε να θαυμάσει τις αποπερατωμένες πλέον γλυπτές συνθέσεις του ναού της Αίγινας, οι οποίες, τελικώς, έφθασαν στο Μόναχο μόλις το 1827.
(Από Διάλεξη το 2011 με θέμα Ο Λουδοβίκος και τα γλυπτά)

Η προϊστορία της λατρείας στο λόφο της Αφαίας στην Αίγινα

 
Η τοποθεσία της Αφαίας είναι σήμερα διεθνώς γνωστή λόγω της παρουσίας στο χώρο του ομώνυμου ιερού, την καρδιά του οποίου αποτελεί ο πώρινος, δωρικού ρυθμού, ναός με το βωμό στα ανατολικά. Η κατασκευή του ναού και η ολοκλήρωση και εγκατάσταση του γλυπτού του διακόσμου τοποθετούνται στα χρόνια ανάμεσα στο 500 και 480 π.Χ. Η θεά Αθηνά είναι αυτή που εμφανίζεται να κατέχει εξέχουσα θέση στο κέντρο των γλυπτών συνθέσεων που διακοσμούν το δυτικό και ανατολικό αέτωμα του ναού. Οι συνθέσεις αυτές απεικονίζουν επεισόδια από τις δύο Τρωικές εκστρατείες στις οποίες διακρίθηκαν Αιγινήτες ήρωες: στην πρώτη1 , ο Τελαμώνας, γιος του Αιακού, μυθικού βασιλιά της Αίγινας και μετέπειτα κριτή των ψυχών στον Άδη, στη δεύτερη-γνωστή μας από την Ιλιάδα του Ομήρου2 , τα εγγόνια του Αιακού: ο Αίαντας και ο Τεύκρος, γιοι του Τελαμώνα αλλά και ο μυθικός Αχιλλέας, γιος του Πηλέα3. 
            Παρόλη τη σημαντική παρουσία γλυπτών της θεάς Αθηνάς, γραπτές μαρτυρίες, επιγραφικές και φιλολογικές, αναφέρουν ότι το ιερό ήταν αφιερωμένο σε μια τοπική θεότητα, την Αφαία. Κατά μια πάγια θρησκευτική τακτική της αρχαιότητας, η λατρεία της Αφαίας θα πρέπει σταδιακά να συγχρωτίστηκε με αυτή της Αθηνάς και οι δυο τους να ταυτίστηκαν. Για τους Αιγινήτες της εποχής, η θεα προς τιμήν της οποίας κατασκευάστηκε ο λαμπρός ναός των αρχών του 5ου π.Χ. αιώνα δεν ήταν άλλη από την Αφαία Αθηνά.
Τι γνωρίζουμε όμως για την Αφαία; Οι μύθοι που αναφέρονται σε αυτήν έχουν σωθεί στα έργα τριων πολύ μεταγενέστερων ποιητών και συγγραφέων: του Καλλίμαχου, που έζησε τον 3ο αιωνα π.Χ. και των Antoninus Liberalis και Παυσανία, που έζησαν τον 2ο αιώνα μ.Χ. Η πιο λεπτομερής καταγραφή του μύθου της Αφαίας ανήκει στον Antoninus Liberalis, ο οποίος αφηγείται τα εξής: "ο Δίας από την ένωσή του με την Κάρμη απέκτησε μια κόρη, την Βριτομάρτυ. Η απόφασή της να παραμείνει παρθένα την οδηγούσε σε πολλές περιπέτειες, καθώς συνέχεια προσπαθούσε να ξεφύγει από τις επίμονες καταδιώξεις ανδρών που την ερωτεύονταν. Μια από αυτές τις περιπέτειες την οδήγησε στην Κρήτη, όπου όμως κι εκεί η τύχη της δεν ήταν καλύτερη: ο ίδιος ο Μίνωας, ο μυθικός βασιλιάς του νησιού, την ερωτεύτηκε και την κυνήγησε προκειμένου να την αποκτήσει. Η νεαρή κόρη βρήκε καταφύγιο σε κάποιους ψαράδες, οι οποίοι την έκρυψαν κάτω από τα δίχτυα τους. Λόγω αυτού του περιστατικού επικράτησε στην Κρήτη να την αποκαλούν Δίκτυννα και να την λατρεύουν προσφέροντας της θυσίες. Οι ψαράδες την μετέφεραν στην Αίγινα, όμως ο έρωτας που ενέπνευσε σε έναν από αυτούς την ανάγκασε να τους εγκαταλείψει και να καταφύγει σε ένα δάσος όπου τώρα βρίσκεται το ιερό της. Εκεί εξαφανίστηκε, έγινε αφανής, και γι' αυτό το λόγο οι Αιγινήτες την ονόμασαν Αφαία, ενώ στο χώρο της εξαφάνισής της προσέφεραν προς τιμήν της θυσίες, όπως θα έκαναν για μια θεότητα"4.  Στις αναφορές του Καλλίμαχου και του Παυσανία, η νεαρή Βριτομάρτυς/Δίκτυννα/Αφαία περιγράφεται σαν ακόλουθος της θεάς Αρτέμιδος, της παρθένας θεάς του κυνηγιού, πράγμα το οποίο εξηγεί και την επιθυμία της νεαρής κόρης να διατηρήσει την παρθενική της φύση. 
            Η αναφορά στο βασιλιά Μίνωα είναι ενδεικτική του ότι ο πυρήνας του μύθου της Αφαίας και συνεπώς της λατρείας της ανήκει στο μακρινό προϊστορικό παρελθόν της Εποχής του Χαλκού, και πιο συγκεκριμένα στη δεύτερη χιλιετία π.Χ. Ο φυσικός χώρος της Αφαίας με το πευκοδάσος που περιβάλλει το ιερό είναι σε συμφωνία με την αναφορά του μύθου στο δάσος μέσα στο οποίο κρύφτηκε η νεαρή κόρη. Ιδιαίτερη όμως σημασία έχει και η στενή σχέση της Αφαίας με τη Βριτομάρτυ και τη Δίκτυννα, τις δύο αυτές κρητικές θεότητες. Είναι πολύ πιθανό ότι και οι τρεις αποτελούν εκδηλώσεις της ίδιας θεότητας η οποία στην Αίγινα ήταν γνωστή ως Αφαία, στην ανατολική Κρήτη ως Βριτομάρτυς και στη δυτική Κρήτη ως Δίκτυννα.
            Η τοποθεσία και μόνο του συγκεκριμένου χώρου με το πλούσιο πευκοδάσος που τον αγκαλιάζει είναι ιδανική για ένα ιερό ανοικτού τύπου της Εποχής του Χαλκού. Από την κορυφή του λόφου έχει κανείς υπέροχη θέα ολόκληρου του νησιού και ιδιαίτερα του υψηλότερου βουνού του, του Όρους. Προς τα βόρεια ανοίγεται ο Σαρωνικός και όταν η ατμόσφαιρα είναι διαυγής, φαίνονται καθαρά η Αθήνα και οι ακτές της Αττικής. Προς τα ΝΑ, το μάτι δεν αντικρίζει τίποτα άλλο από την ανοικτή θάλασσα του Αιγαίου μέχρι τις ακτές της δυτικής Κρήτης. Οι άνθρωποι της Εποχής του Χαλκού και ιδιαίτερα οι Κρήτες προτιμούσαν υψηλούς τόπους για τη λατρεία των θεών τους: το εξωκοσμικό στοιχείο της απομόνωσης και του ύψους τέτοιων τοποθεσιών αλλά και η ελεύθερη επαφή με τα στοιχεία της φύσης καθιστούν πιο δυνατή την εμπειρία της επικοινωνίας με το θείο. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο πως ακόμα και σήμερα άπειρα εξωκλήσια είναι χτισμένα στα πιο ψηλά και απομονωμένα μέρη της ελληνικής υπαίθρου.   
Τα αρχαιολογικά ευρήματα έρχονται να επιβεβαιώσουν τις ενδείξεις του μύθου, καθώς μαρτυρούν την ύπαρξη λατρείας μιας πιθανότατα γυναικείας θεότητας στο χώρο ήδη κατά τη 2η χιλιετία π.Χ. Η ανάλυση και συνολική μελέτη του προϊστορικού υλικού των ανασκαφών της Αφαίας έχει γίνει από την Κορίννα Πιλαφίδη Williams στο βιβλίο της, του οποίου ο τίτλος σε μετάφραση από τα αγγλικά είναι: "Το Ιερό της Αφαίας στην Αίγινα την Εποχή του Χαλκού". Οι σκέψεις και τα επιχειρήματα που θα παρουσιάσω εδώ είναι ως επί το πλείστον δικά της.  
            Σε αντίθεση με τον εξαιρετικά διατηρημένο ναό των αρχών του 5ου αιώνα π.Χ., η ανασκαφή του χώρου δεν αποκάλυψε αρχιτεκτονικά λείψανα της Εποχής του Χαλκού. Είναι πολύ πιθανόν ότι η συνεχής οικοδομική δραστηριότητα κατά τη διάρκεια των ιστορικών χρόνων εξάλειψε κάθε ίχνος κατασκευής των προϊστορικών χρόνων. Υπάρχει φυσικά η πιθανότητα, αρχιτεκτονικά κατάλοιπα της Εποχής του Χαλκού να έχουν σωθεί κάτω από το ναό, όμως για ευνόητους λόγους μια τέτοια διερεύνηση θα ήταν αδύνατη.
            Παρόλη την απουσία αρχιτεκτονικής, τα άφθονα κινητά ευρήματα αποτελούν μάρτυρες λατρευτικής δραστηριότητας στο χώρο κατά τη διάρκεια της 2ης χιλιετίας π.Χ.
Ένα μάλιστα από τα αρχαιότερα ευρήματα του χώρου είναι ένα κωνικό ρυτό Κρητικής κατασκευής και προέλευσης, το οποίο χρονολογείται στον 17ο αιώνα π.Χ. Tα ρυτά είναι κεραμικά αγγεία, των οποίων η ονομασία προέρχεται από το ρήμα ρέω. Πιο συγκεκριμένα, είναι αγγεία διαφόρων γεωμετρικών σχημάτων αλλά και ζωόμορφα, επίτηδες τρυπημένα, έτσι ώστε το υγρό που εμπεριέχουν να χύνεται με τελετουργικό τρόπο και ελεγχόμενη ροή στο έδαφος ή σε άλλες επιφάνειες ως προσφορά στη θεότητα.
Αν ανατρέξουμε στο μύθο, δεν υπάρχει αμφιβολία πως εκεί υποδηλώνεται ότι η λατρεία αυτής της γυναικείας θεότητας, που στα ιστορικά χρόνια είναι γνωστή με το όνομα Αφαία, μεταφέρθηκε από την Κρήτη στην Αίγινα. Οι δεσμοί ανάμεσα στα δυο νησιά κατά τη 2η χιλιετία π.Χ. και συγκεκριμένα κατά το 17ο και 16ο αιώνα π.Χ. φαίνεται να είναι ιδιαίτερα στενοί. Η ανασκαφική έρευνα στον οικισμό της Κολώνας αποκάλυψε μαζί με ένα κρητικό κεραμικό τροχό σημαντικές ποσότητες πολυτελούς κρητικής κεραμικής σύγχρονης με το κωνικό ρυτό της Αφαίας αλλά και απομιμήσεις σε ντόπιο πηλό. Αρχαιολογικά λοιπόν υπάρχουν αρκετά στοιχεία που στηρίζουν την υπόθεση της κρητικής παρουσίας στην Αίγινα την περίοδο αυτή. Οι ερευνητές μάλιστα δεν αποκλείουν την πιθανότητα Κρητικοί άποικοι να είχαν εγκατασταθεί στην Κολώνα: αρμονικά ενταγμένοι στη ντόπια κοινωνία παρήγαγαν για τους Αιγινήτες της εποχής αντικείμενα κρητικής τεχνοτροπίας, τα οποία ήταν τότε περιζήτητα για την αισθητική τους αξία και κομψότητα όχι μόνο στις αγορές του Αιγαίου αλλά και ευρύτερα της Μεσογείου.
            Η εγκατάσταση Κρητικών στο νησί τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο δεν είναι τυχαία. Οι αιώνες αυτοί είναι γνωστοί ως η περίοδος της Μινωικής Θαλασσοκρατορίας, όταν Κρήτες ναυτικοί και έμποροι οργώνουν τις θάλασσες ιδρύοντας εμπορικούς σταθμούς στα διάφορα νησιά του Αιγαίου μέχρι τη Σαμοθράκη. Δεν είναι λοιπόν απίθανο κάποιοι από αυτούς να είχαν σε κάποια στιγμή αγκυροβολήσει στον κόλπο της Αγίας Μαρίνας και ανακαλύπτοντας στο χώρο της Αφαίας έναν τόπο παρόμοιο με της πατρίδας τους να άρχισαν να λατρεύουν εκεί μια από τις θεότητές τους.
            Μια άλλη ερμηνεία η οποία προτείνεται από την Κορίννα Πιλαφίδη-Williams στη μελέτη της για την Αφαία είναι ότι η λατρεία της θεότητας στο χώρο αυτό πιθανόν να ξεκίνησε από ψαράδες της Δυτικής Κρήτης, οι οποίοι στις εξορμήσεις τους χρησιμοποιούσαν εποχιακά τον κόλπο της Αγίας Μαρίνας. Οι άνθρωποι της θάλασσας ξέρουν καλά πως αν κανείς πλεύσει με νότιο άνεμο από τα Χανιά της Δυτικής Κρήτης θα οδηγηθεί με ευκολία στις ανατολικές ακτές της Αίγινας. Η ανακάλυψη μάλιστα στην Αφαία δύο πήλινων μοντέλων βάρκας γίνεται λιγότερο αινιγματική, εάν ανατρέξει κανείς στον μύθο, σύμφωνα με τον οποίο η νεαρή κόρη μεταφέρεται από την Κρήτη στην Αίγινα μέσα σε μια ψαράδικη βάρκα!
Η ακμή του ιερού των προϊστορικών χρόνων τοποθετείται στα τέλη του 14ου αιώνα π.Χ. και κατά τη διάρκεια του 13ου.
Μια από τις σημαντικότερες και πολυπληθέστερες κατηγορίες ευρημάτων αυτής της περιόδου είναι τα πήλινα, ανθρωπομορφικά ειδώλια, τα οποία στη μεγάλη πλειονότητά τους παριστάνουν γυναικείες μορφές. Τα ειδώλια αυτά, τα οποία προσφέρονταν ως αφιερώματα, πιθανότατα απεικονίζουν την θεότητα αλλά ίσως και τους ίδιους τους πιστούς, ως αντικατάστατα, σε συνεχή προσευχή και δέηση προς αυτήν.
Ανάμεσά τους διακρίνεται ένα τουλάχιστον μεγάλου μεγέθους το οποίο θα μπορούσε να θεωρηθεί με μεγαλύτερη σιγουριά ότι απεικονίζει την ίδια τη θεότητα και του οποίου το αρχικό ύψος υπολογίζεται γύρω στα 40 εκατοστά.
Εκτός από τα απλά ειδώλια γυναικείων μορφών, υπάρχει και ένας σημαντικός αριθμός ειδωλίων Κουροτρόφων, δηλαδή γυναικείων μορφών με βρέφη στην αγκαλιά τους.
Από την άφθονη κεραμική που βρέθηκε στο χώρο ξεχωρίζουν διάφοροι τύποι αγγείων, ειδικά σχεδιασμένων για την τελετουργική προσφορά υγρών ουσιών. Ανάμεσά τους ιδιαίτερη θέση κατέχουν τα ζωόμορφα ρυτά τα οποία είναι δύο τύπων: βοοειδούς και σκαντζόχοιρου.
Εκτός από τα ρυτά, η ανασκαφή του χώρου αποκάλυψε κομμάτια πήλινων ψευδόστομων αμφορέων και φλασκιών. Αυτά τα μικρού μεγέθους αγγεία ήταν πιθανότατα γεμισμένα με αρωματισμένο λάδι, την προσφορά των πιστών στη θεότητα του ιερού.
Μεγαλύτερου μεγέθους κεραμικά αγγεία θα χρησιμοποιούνταν για την προσφορά στερεάς τροφής, πιθανότατα δημητριακών και καρπών όπως αυτών που παραδοσιακά καλλιεργούνταν στο νησί, τουλάχιστον μέχρι την εξάπλωση και επικράτηση της φιστικιάς. 
Εκτός από την άφθονη κεραμική, έχουν βρεθεί και αφιερώματα από άλλες ύλες, τα οποία μάλιστα είναι και πιο προσωπικού χαρακτήρα, ανάλογα με τα σημερινά τάματα. Εδώ θα πρέπει να υπενθυμίσω πως η έντονη δραστηριότητα στο χώρο κατά τους ιστορικούς χρόνους θα πρέπει να επηρέασε αρνητικά όχι μόνο τη διατήρηση των όποιων αρχιτεκτονημάτων της Εποχής του Χαλκού αλλά και των πιθανών αφιερωμάτων από πολύτιμα μέταλλα και ύλες. Από τα λίγα που διασώθηκαν ξεχωρίζουν οι λίθινες σφραγίδες με τις εγχάρακτες παραστάσεις ζώων, οι λίθινες χάνδρες από περιδέραια και βραχιόλια, αλλά και δύο αντικείμενα χάλκινου πολεμικού οπλισμού: η αιχμή ενός βέλους και το τμήμα ενός κράνους.  
            Το ιερό της Αφαίας κατά την Εποχή του Χαλκού ήταν κάτι ανάλογο με τα σημερινά ξωκλήσια. Μακριά από κάθε οικισμό και μόνιμη ανθρώπινη παρουσία, δε φαίνεται να ήταν ένας χώρος οργανωμένος, με μόνιμα εγκατεστημένο ιερατείο. Αν κρίνουμε από τα κινητά ευρήματα, άνθρωποι διαφορετικών κοινωνικών τάξεων και διαφορετικής οικονομικής επιφάνειας το επισκέπτονταν κατά καιρούς προσφέροντας στη νεαρή γυναικεία θεότητα όχι μόνο τις προσευχές τους αλλά και υλικά αγαθά. Ο μύθος της Αφαίας μάλιστα έχει κάποιες αναλογίες με την ιστορία της Αγίας Μαρίνας, της σημερινής προστάτιδας της περιοχής. Όπως η Αφαία ήταν ημίθεα, κόρη του Διος και ακόλουθος της θεάς Αρτέμιδος, η Μαρίνα ήταν κόρη μιας αριστοκρατικής οικογένειας από την Αντιόχεια της Συρίας την εποχή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Μετά το θάνατο της μητέρας της, ανατράφηκε σαν χριστιανή από την παραμάνα της. Όταν έφτασε σε ηλικία γάμου, η ομορφιά της προσέλκυσε τον Ρωμαίο έπαρχο της περιοχής. Η Μαρίνα όμως επηρεασμένη από τη χριστιανική της ανατροφή, επιθυμούσε να παραμείνει παρθένα και να αφιερώσει τη ζωή της σε αγαθοεργίες. Κατ' αναλογία, η νεαρή Αφαία σαν ακόλουθος της θεάς Αρτέμιδος ήταν αποφασισμένη να διατηρήσει την παρθενική της φύση, παρά τις συνεχείς ανδρικές πιέσεις. Ανένδοτη στην απόφασή της, η Μαρίνα αντίκρουε συνεχώς τις προτάσεις του Ρωμαίου αξιωματούχου, ο οποίος τυφλωμένος από το ερωτικό του πάθος την έκλεισε στη φυλακή όπου και τελικά πέθανε.   

            Το ιερό της Αφαίας δεν ήταν ο μοναδικός χώρος λατρείας στο νησί κατά την Εποχή του Χαλκού. Την περίοδο της ακμής του, κατά τη διάρκεια του 13ου αιώνα π.Χ., θρησκευτική δραστηριότητα σημειώνεται και στην κορυφή του Όρους, του ψηλότερου βουνού του νησιού, το οποίο βρίσκεται σε άμεση οπτική επικοινωνία με το λόφο της Αφαίας. Οι έρευνες του Gabriel Welter επάνω αλλά και γύρω από την κορυφή του Όρους κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930 οδήγησαν στην ανακάλυψη ενός μυκηναϊκού οικισμού.5  Από τις σύντομες σημειώσεις του και τις καταχωρήσεις του στον κατάλογο του Μουσείου της Αίγινας, γνωρίζουμε ότι συνέλλεξε μια πληθώρα ευρημάτων από το χώρο αυτό: πήλινα ειδώλια και αγγεία, λίθινες σφραγίδες, χρυσά κοσμήματα, χάλκινα όπλα (ξίφος και αιχμή βέλους), μεταλλικά εργαλεία, αλλά και αντικείμενα από λίθο και οστό. Όλες αυτές οι κατηγορίες αντικειμένων μπορούν να ερμηνευτούν ως λατρευτικά αφιερώματα. Επιπλέον, ο τοίχος που περιβάλλει τα κτίσματα μοιάζει περισσότερο να έχει χαρακτήρα οριοθέτησης ενός ιερού χώρου-τεμένους (περίβολος) παρά αμυντικό. Ένα από τα γνωστά ευρήματα του Όρους είναι ένα γυναικείο πήλινο ειδώλιο, ύψους σχεδόν 18 εκατοστών.  Συγκριτικά πλησιέστερο με το ειδώλιο αυτό είναι το κεφάλι ενός άλλου πήλινου γυναικείου ειδωλίου από την Αφαία, το οποίο υπολογίζεται ότι ολόκληρο ήταν περίπου ιδίου ύψους. Η φυσική ομοιότητα ανάμεσα στα ειδώλια του Όρους και της Αφαίας συνιστά όχι μόνο πως και τα δύο ήταν έργα της Αιγινήτικης παράδοσης αλλά και πως πιθανόν να υπήρχε κάποιου είδους σχέση ανάμεσα στα δυο ιερά.
Προς το παρόν δεν μπορούμε να γνωρίζουμε αν ολόκληρη η μυκηναϊκή θέση στην κορυφή του Όρους λειτουργούσε σαν θρησκευτικό κέντρο ή αν μόνο μερικά από τα κτίσματα είχαν αυτό το χαρακτήρα. Δυστυχώς ο Welter δεν δημοσίευσε ποτέ τα αποτελέσματα των ανασκαφών και ερευνών του στο Όρος. Ήδη όμως η μελέτη αυτού του υλικού έχει ανακοινωθεί στην ιστοσελίδα της Γερμανικής Αρχαιολογικής Σχολής ως ένας από τους άμεσους στόχους της. Περιμένουμε λοιπόν με μεγάλο ενδιαφέρον τα αποτελέσματα της δουλειάς αυτής.

1.Αυτή η εκστρατεία απεικονίζεται στο ανατολικό αέτωμα, είναι πιο προχωρημένη στιλιστικά, γύρω στο 480 π.Χ. Στην εκστρατεία αυτή φονεύτηκαν ο βασιλιάς της Τροίας Λαομέδοντας και όλοι οι γιοι του, εκτός του Πρίαμου.
2 Αυτή η εκστρατεία απεικονίζεται στο δυτικό αέτωμα, και στιλιστικά η σύνθεση της είναι παλιότερη, γύρω στο 500-490 π.Χ.
3 Ο Τελαμών και ο Πηλέας είναι γιοι του Αιακού και της Ενδηίδος. Ο Φώκος, ετεροθαλής αδελφός του Τελαμώνα και του Πηλέα, είναι γιος του Αιακού και της Νηρηίδας Ψαμάθης. Ο Τελαμώνας και ο Πηλέας, υπεύθυνοι για το φόνο του Φώκου, εξορίστηκαν από τον πατέρα τους μακριά από την Αίγινα. Ο Τελαμώνας εγκαταστάθηκε στη Σαλαμίνα και ο Πηλέας στην Φθία, τη σημερινή νότια Θεσσαλία.
4 Στις αναφορές του Παυσανία και του Καλλίμαχου, η Βριτομάρτυς περιγράφεται σαν μια από τις συντρόφους/ακόλουθους της Αρτέμιδος, της παρθένας θεάς του κυνηγιού.
  5 Με περίβολο ο οποίος περιέκλειε περίπου τριάντα μονόχωρα ή δίχωρα λίθινα κτίσματα, σε ακτινωτή διάταξη γύρω από την κορυφή του βουνού


Βιβλιογραφία
Korinna Pilafidis-Williams, "A Mycenaean Terracotta Figure from Mount Oros on Aigina", in Klados. Essays in Honor of J. N. Goldstream, 1995.
Korinna Pilafidis-Williams, Τhe Sanctuary of Aphaia on Aegina in the Bronze Age, 1998.
(πηγή: Άρθρο της αρχαιολόγου Ελένης Δρακάκη που δημοσιεύτηκε στα ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΑ ΝΕΑ το 2005)